De Born vun Boomwull wiesen.

[[Bild:Feld mit reifer Baumwolle.jpeg|rechts|duum|Boomwullfeld]]

De '''Boomwullplant''' (''Gossypium'') oder '''Boomwull''', up Platt ok '''Kattuun''' (engl. ''cotton'', franz. ''coton''), is en [[Geslecht (Biologie)|Geslecht]] ut de [[Familie (Biologie)|Familie]] vun de  [[Malvenplanten]] (Malvaceae). Dat gifft etwa (20 bit) 51 Aarten in de Tropen un Subtropen.

Boomwull is en bannig old [[Kulturplant]]. Wenig begäng is, dat mindst veer Völker mögelkerwies unafhängig vunnanner düt Plantengeslecht [[Domestikatschoon|domestizeren]] deen. Tweemal passeer dat in Amerika mit de Aarten ''[[Gossypium hirsutum]]'' un ''[[Gossypium barbadense]]'' un je eenmal in Asien (''[[Gossypium arboreum]]'') un Afrika (''[[Gossypium herbaceum]]'').<ref name="Bernstein">William Bernstein: ''A Splendid Exchange – How Trade shaped the World.'' Atlantic Books, London 2009, ISBN 978-1-84354-803-4.</ref> Ut de [[Trichom|Samenhooren]] wurrd de [[Boomwullfaser]], en [[Natuurfaser]], wunnen.<ref>R. F. Evert, K. Esau, S. E. Eichhorn: ''Esau’s plant anatomy.'' John Wiley and Sons, 2006, ISBN 0-471-73843-3.</ref>

== Etymologie ==
[[Bild:Mandeville cotton.jpg|rechts|duum|De Holtsnitt ut dat 14. Johrhunnert vun [[Jehan de Mandeville]] wiest dat Missverständnis vun den [[Schaap]] dragen Boom.]]
De Naam „Boomwull“ leit sück vun de Büscheln vun lang [[Faser]]n in de Früchte vun de Boomwullplant af, de de Utbreeden vun de Plantensamen över gröttere Distanzen mögelk maaken. Allerdings is de Boomwullplant trotz hör Naam kien [[Boom], sonnern en bit to söss Meter hooch Struuk. Völ Plantensamen dragen sückse [[Trichom|Samenhoor]] (ok Samenwull), aber blots de vun de Boomwullplant wurrn to de Textilherstellung bruukt. As de Wullhooren vun Deerten ok deenen disse Plantenfasern as Grundlaag för de Herstellung vun [[Goorn (Textil)|Goornen]], [[Geweev (Textil)|Geweeven]] un [[Gewirke|Wirkwaren]].

Da Bestimmungswoort „Boom“ wurr  eventuell in' Ansluss an [[Herodot]] sien [[Historien vun Herodot|Historien]] Book 3, 106 wählt, wonah in Indien Wull, de de [[Schaapwull]] an Schönheit un Gööt överdraapt un ut de de Inder hör Kleedasch maken deen, up Bööm wasst. In dat [[Middelhoochdüütsch]]e is för dat 12. Johrhunnert all dat Woort ''boumwolle'' beleggt.<ref>Kluge: ''[[Etymologisches Wörterbuch der deutschen Sprache]].'' 24. Uplaag. de Gruyter, Berlin 2002, ISBN 3-11-017473-1.</ref>

Dat nich blots in dat Plattdüütsche (''Kattuun'') un Engelsche, sonner internatschonal begäng Woort ''cotton'' (middelengelsch ''coton'', frz. ''coton'', span. ''algodón'', ital. ''cotone'') leit sück över dat middelfranzöösch ''coton'' ut dat spaansch-araabsch Dialektwoort ''quṭún'' (hoocharaabsch {{ar|قطن|d=quṭn}}) af, dat „Boomwull“ bedüüd. In Düütsch is disse Wuddel in ''[[Kattun]]'' präsent.<ref>Webster, Vol. I, S.&nbsp;516.</ref><ref>Kluge, S.&nbsp;478.</ref>

== Kulturgeschichte ==
[[Bild:Mummy bundle mask, painted plain weave cotton, Paracas style, Cerror Uhle, Ica Valley, Peru - Peruvian fabric in the American Museum of Natural History - DSC06144.JPG|rechts|duum|Mumienbündelmaske. Flach weevt Boomwull, bemalt in' [[Paracas-Kultur|Paracas]]-Stil. Cerror Uhle, [[Ica (Region)|Ica-Tal]] (Peru). Textil-Exponat vun dat ''[[American Museum of Natural History]]'', New York.]]
[[Bild:1500, Mexican. - 075 - Costumes of All Nations (1882).JPG|rechts|duum|Aztekische Prachtgewänder. Um 1500]]
[[Bild:Olmeken - Baumwollgottheit.jpg|mini|De Bedüüden vun Boomwull för de  mesoamerikaansch Kulturen wiest sück ok dorin, dat dat as hier bi de [[Olmeken]] en Boomwullgott geev]]
[[Bild:Brooklyn Museum - Wall Hanging (Kalamkari) - overall.jpg|rechts|duum|Wandbehang (Kalamkari), 1610/1640. Deckfarv, beizt un faarvt Boomwull. Een vun tallriek Bispelen vun de indisch Kunst ok ut fröhere Epochen, in de Boomwull en wichtig Rull as dragen Geweev speel]]

=== Oorsprünge un fröhe Entwicklung ===
För de Domestizeeren vun Boomwull wurrn intüschen mehrere Zentren annommen un man nimmt an, dat dat dor jewiels to etwa glieker Tiet stattfunnen hett. Över de wild Stammform vun de in de  Tropen un Subtropen verbreedt Gattung vun de Boomwullplant ''[[Gossypium]]'' herrscht allerdings bit hüüd kien Klarheit. As Oorsprungszentren gellen eenmal dat südliche Afrika, wo aber kien fröhe Domestizieren nahtowiesen is, oder Indien un Indonesien, to'n annern dat nördliche Andenrebeet un villicht ock de Südwesten vun Nordamerika oder Zentraalamerika.<ref>[http://archaeology.about.com/od/cterms/a/Cotton.htm archaeology.about.com].</ref>

Boomwull wurrd denn ok siet Johrdusenden in ganz verscheeden Kulturzonen to de Herstellung vun licht Kleedasch bruukt, is aber wegen dat vör allen in de Samen un deren Ööl enthollen giftig  [[Phenol]] [[Gossypol]] to't Tehren nich to gebruuken, mit Utnahm bi Wedderkäuern un weer dorum in' Gegensatz to mennig anner [[Faserplant]]en as Nehrungsmiddel kulturhistorisch ahn Bedüüden.<ref>Herder-Lexikon Biologie, Bd.&nbsp;1, S.&nbsp;384&nbsp;f.</ref>
* De öldsten Belege för Boomwull stammen ut ''[[Indien]].'' In [[Mehrgarh]], de öldste neolithisch Siedlung vun dat Indus-Daal funnen sück Bewiesen för Boomwullsaaten un -fasern, de up ca. 6000&nbsp;v.&nbsp;Chr. dateert wurrn könnt. Dorbi hannelt sück dat um de Aart ''G. arboreum''. Se wurrd nahwieslich hier eerstmals wiels de [[Indus-Kultur]] verarbeit, denn in [[Mohenjo-Daro]] sünd Reste vun Boomwulltextilien funnen wurrn, de up dat 3. vörchristlich Johrdusend dateert wurrn kunnen.<ref>Britannica, Bd.&nbsp;21, S.&nbsp;33/1b.</ref> Boomwull wurrd ok later in'  ''[[Rigveda]]'' um 1500&nbsp;v.&nbsp;Chr. erwähnt. De greeksch Historiker [[Herodot]] schrifft över indisch Boomwull: „Dat gifft wildwassen Bööm, ut deren Frucht man en Wull winnen kann, de de  Schönheit un Qualität vun Schaapwull wiet överdrifft. De Inder maaken ut disse Boomwull hör Kleedasch“.
* ''Afrika:'' ''G. herbaceum'' is in Afrika traditschonell in apen Wäldern un [[Grassavanne]]n wussen. Endüüdig Nahwiesen vun domestizeert Formen un Produkte dorut wurrn bither archäologisch aber nich beleggt. De Utbreeden vun de an' engsten verwandten Wildformen leggt aber en nördliche Utbreeden nah Nordafrika un in den Nahen Osten nahe. Man nimmt dorüm an, dat de eerste  Domestizeeren vun ''G. herbaceum'' in Arabien un Syrien passeert is.
* In dat tweet vörchristlich Johrdusen reck Boomwull vun Indien her dat [[Babyloonsch Riek]] in [[Mesopotamien]], Ägypten un later Europa.

In dat [[Oolt Ägypten]] is Boomwull siet dat [[Nee Riek]] dör Grafffunde beleggt, as ok later in den  [[Hellenismus|hellenistischen]] Osten.<ref>Lexikon der Kunst, Bd.&nbsp;7, S.&nbsp;266.</ref>
* De ''oltamerikaansch'' Völker hemm Boomwull all kennt, lang bevör in dat Middelöller de Anbau un hör Verarbeitung dör de ''Araber'' över Spanien un Italien in Europa inführt wurr. Vertreden sünd hier de Neeweltaarten ''G. hirsutum'' in Mesoamerika un ''G. barbadense'' in Südamerika.
** In ''Südamerika'' finnen sück eersten Boomwulltextilien ut domestizeert Boomwull, hier ''G. barbadense'', ebenfalls af dat 3. vörchristlich Johrdusend in' so nömmt ''Boomwull-Präkeramikum'' vun de Anden, as man woll noch kien Pottworen kennen, aber all Boomwull anbauen dee.  Archäologisch wurn Bispelen vun dissen Typ an verscheeden Öörd in [[Peru]] un [[Ekuador]] funnen, insbesünnere in Ancón, aber to'n Bispeel ok in [[Huaca Prieta]], un woll  1000 bit 1500 Johr vör de Inführen vun [[Keramik]] un de Domestizeeren vun Mais. Boomwull wurr dormals vör allen för Fischeree- un Jagdnetten, Kleedasch un Spiekerbüdels bruukt.

Boomwulltextilien sünd siet disse Tiet in Nordchile, Peru und Ekuador beleggt, etwa bi den [[Nazca-Kultur|Nazca]], wo se sück in dröög Hoochlandgegenden archäologisch nahwiesbar hollen hemm.  Gegen Enn' vun disse Periood hett man denn wegen de beter Farvborkeit ok Wull vun  [[Neeweltkamel]]en bruukt.<ref>Coe, S.&nbsp;204.</ref>  

Allerdings is de eerste eendüüdig Nahwies vun de Domestizeeren vun Boomwull, hier ''G. barbadense'', noch wesentlich öller He stammt ut Ancón, en Fundoort an de zentraal Küst vun Peru, wo Archäologen Reste vun Boomwollkapseln funnen hemm, de up 4200&nbsp;v.&nbsp;Chr. datiert wurrn kunnen. Um 1000&nbsp;v.&nbsp;Chr. weern de Boomwullkapseln ut Peru denn nich mehr vun den hüüdig kultiveert Formen vun ''G. barbadense'' to ünnerscheeden. Dat sücht as dörut mögelk ut, dat Boomwull in de Nee Welt ebenso fröh bruukt wurr as in dat olt Indien.
* Ok för de ''[[Präkolumbiaansch|präkolumbiaansch]] Kulturen vun Nordamerika'' is de Gebruuk vun Boomwull betüügt, etwa för de [[Hohokam-Kultur]] (300 – 100&nbsp;v.&nbsp;Chr.) in [[Arizona]]. Insgesamt fung de Boomwullanbau in' Südwesten vun Nordamerika all vör 3000 Johren an. De [[Navajo (Volk)|Navajos]] harrn  Boomwullkleer, ebenso as de [[Anasazi]] ut de  [[Pueblo-Kultur|Pueblo-Tiet]] (Phase I, 700 – 900&nbsp;n.&nbsp;Chr.).<ref>Läng, S.&nbsp;32, 363 ff, 378; Haberland, S.&nbsp;200.</ref>
* ''Middelamerika:'' De öldste Nahwies vun ''G. hirsutum'' stammt ut dat Daal vun [[Tehuacán]] un wurr up 3400 und 2300&nbsp;v.&nbsp;Chr. dateert. In verscheeden Höhlen vun dat Rebeet hemm  Archäologen Reste vun de vull domestizeert Form vun disse Boomwull funnen. Nee Utgraaven in de Guila-Naquitz-Höhle in [[Bundsstaat Oaxaca|Oaxaca]] hemm en Vergliek mit rezenten Exemplaren vun wild un domestizeert ''G. hirsutum punctatum'' erloovt. Dorbi hett sück ergeven, dat se vun de sülvige Aart afstammen könnt, de oorsprünglich up de [[Yucatán (Halfinsel)|Yucatan]]-Halfinsel domestizeert wurrn weer.

In verscheeden Rebeeden un Kulturen vun Mesoamerika weer Boomwull en bannig begehrt Goot, dat düer hannelt wurr. Kooplüüd vun de [[Maya (Indianers)|Mayas]] un [[Azteken]] hemm Boomwull gegen anner Luxusgöder tuuscht, un Adelige hemm sück mit kostbar farvig Mantels ut dit Material smückt. Aztekenkönige hemm faken vörnehm Besöker mit Boomwullprodukten beschenkt un Heerführer dormit betallt. 
* In dat [[Klassisch Öllerdom|klassisch Öllerdom]] hemm de Greken un de Römer de Boomwull vör allen wegen hör Fienheit un Witt schätzt. Se weer in Rom, nahdem [[Alexander de Grote]] Indien reckt un de Boomwull vun dor mitbrocht harr, en begehrt un luxuriöös Importgoot ut den Orient, vör allen ut Indien.<ref>Britannica, Bd.&nbsp;17, S.&nbsp;482, 484.</ref>
* ''Wiedere Entwicklung in Middelöller un Neetiet:''
** Af dat 6. nahchristlich Johrhunnert wurr Wull in' Vörderen Orient, Arabien un Ägypten to'n begäng Material för Arbeitskleer, un de [[Mauren]] hemm Boomwull in Spanien extensiv anbaut.<ref>Britannica, B. 17, S.&nbsp;487.</ref>
** In Indien wurrn all bannig frö verscheeden Kultursorten anbaut. All in dat 16. Johrhunnert weern de indischen Regionen [[Bengalen]], [[Punjab]], [[Koromandelküst|Coromandel]] un [[Gujarat]] Zentren vun de Boomwullverarbeitung. En besünner Bedüüden keem Gujarat to, de sien Boomwullprodukte över verscheeden Hannelsrouten bit in de Zentren vun den Nahen Osten hannelt wurrn.
** In de [[Nee Welt]] sünd de spaansch [[Konquistador]]en un Opdecker överall up den Anbau un de Verarbeitung vun Boomwull stätt. [[Christoph Kolumbus]], [[Hernán Cortés]], [[Francisco Pizarro]], [[Ferdinand Magellan]] unn annern hemm vun de verscheeden Zwecke bericht, för de de Faser bruukt wurr un se hemm de striept Sünnensegel un de farvig Mantels, de de dor wahnen Lüüd herstellen deen, bewunnert.<ref>[http://inventors.about.com/cs/inventorsalphabet/a/eli_whitney.htm inventors.about.com].</ref>
** Um 1600 weer Boomwull in Europa aber noch en Luxusgoot, dat nich weniger as [[Sied]] schätzt wurr. Grund vun de hooch Wert weer de hooch Arbeitsinsatz bi de Verarbeitung. Arbeitsintensiv weern vör allen dat Wegmaaken vun de Samenkapseln un dat möhselig [[Kardeeren]] vun de in' Vergliek to Wull un Sied bannig lütt Fasern. Um een Pund (meent is hier dat angloamerikaansch Maat [[Avoirdupois|Pound]], de ca. 453&nbsp;g hett) verarbeitensfähige Boomwullfaden to winnen, weer en Insatz vun 13 Arbeitsdaag nödig. För en vergliekbar Mengt an Sied weern dat man blots söss Arbeitsdaag, wiels man för [[Flachsfaser|Linnen]] twee bit fiev un för Wull een bit twee Daag bruuken dee. Vör 1750 weern engelsch Spinner nich in de Laag, Buumwullfaden to spinnen, de utreckend fast noog weern, um rein Boomwullgeweev hertostellen. De wurrn blots in Indien herstellt.<ref name="Bernstein" />

De [[Ostindienkompanie]] importeer all in dat fröh 17. Johrhunnert Boomwulldooken nah England un hett disse Textilien verköfft un dat trotz düchtig Gegenwehr vun de Wullproduzenten, de tietwies stark noog weern, um den Gebruuk vun Boomwulldook per Gesett to verbeeden. In [[Manchester]] gelung dat sluutend, de Verarbeitung vun Boomwull in England dörtosetten.

=== Verbreeden vun de Boomwull in dat Middelöller un Neetiet ===
All gegen Enn' vun dat 14. Johrhunnert truck ''[[Venedig]]'' dat Hannelsmonopol vun [[Levante|levantiensch]] Boomwull an siück un behull dat bit in dat 17. Johrhunnert. Togliek nehm an de groot Umslagplätze nördlich vun de Alpen de Boomwullverarbeitung stark to. Middelpunkt weer [[Augsborg]], dat meest all europääschen Märkte mit sien [[Barchent]]en versörgen dee.

Mit den stark tonehmen ''Ostindienhannel'' is ok de Infuhr vun spunnen Rohgorns över de Nedderlannen anwussen, so dat dat Monopol vun Venedig immer minner wurr. De Upstieg vun de  [[Britische Ostindien-Kompanie|Britisch Ostindien-Kompanie]] to en vun de groot Hannelsorganisatschonen vun de fröh Neetiet steht ebenfalls in engen Tosommenhang mit Boomwull. De bannig profitriek Gewürzhannel weer to Anfang vun dat 17 Johrhunnert fast in Hann' vun portugiesch un hollannsch Kooplüüd. De Britische Ostindien-Kompanie hett dorüm hööftsächlich mit persisch Sied hannelt, de över Karawanenrouten dör Syrien up törksch Märkte keem. Dor wurr ok traditschonell indisch Boomwullgeweev hannelt, un de britische Kompanie hannel tonehmend ok dit Geweev.<ref name="Bernstein" /> Ehrn grooten Upswung nehm de Boomwullindustrie aber eerst Enn' vun dat 18. un vör allen Anfang vun dat 19. Johrhunnert  (Spinnmaschinen) in' Verloop vun de [[Industrielle Revolutschon]], tonächst in England, denn in Frankriek un Düütschland, wo de Boomwullfaser sück nah un nah ok wegen de gröttere Verfügborkeit dör tonehmen Anbau in de britisch Kolonien un den USA gegen de Wull ökonomisch as Alternative dörtosetten anfung. 

Mit de Utwieden vun den Feernhannel in de fröh Neetiet hett de Boomwull ok in Nord- un Middeleuropa tonehmen [[Linnen (Textil)|Linnen]] ([[Flass]]) un [[Hemp]] för de meesten Anwennensberieken afdrängt.

Mit dat Utfinnen vun de [[Spinning Jenny]] in dat Johr 1764, en fröhen Spinnmaschien mit mehreren [[Handspindel|Spindeln]], un de [[Waterframe]] vun [[Richard Arkwright|Arkwright]] [[1769]] wurr de köstengünstige [[Massenproduktschoon]] vun Textilien in dat [[Königriek Grootbritannien]] mögelk. Wiels Indien vör de industriellen Revolutschoon hööftsächlich Fardigprodukte nah England exporteeren dee, wurr Indien dornah to'n Rohstofflieferanten för de engelsch Textilindustrie.

In dat 20. Johrhunnert kreeg de Boomwull tonehmen Konkurrenz dör chemisch maakt Fasern. Insbesünnere Polyesterfasern wurrn immer fakener bruukt: [[2003]]/[[2004]] wurrn se eerstmals in gröttere Mengt verarbeit as Boomwull, un hemm de bi de Textilfasern somit up den tweeten Platz afdrängt.

=== Vereenigte Staaten ===
[[Bild:Drying Cotton 1862.jpg|mini|Afroamerikaansch Slaven bi dat Drögen vun Boomwull (Edisto Island, South Carolina, ca. 1862/63)]]
[[Bild:Cotton gin harpers.jpg|mini|De erste ''Cotton-Gin-Maschine''. Afbillen ut de Tietschrift  ''Harpers Weekly'' (1869), de en Situatschoon dorstellt, de noch ca. 70 Johr öller is.]]
De eerst engelsch Siedler in Nordamerika hemm kien oder meest kien Boomwull in Gebruuk ünner de Ingeboreren sehn. Se fungen aber bold an, de Faser ut [[Westindien]] to importeeren, un vun dor stamm ja ok de Plant sülvst, de se nu in dat düchtig ähnlich Klima in de südlich Kolonien un den vergliekboren Grund anbauen deen. Wiels de koloniale Periood wurr Boomwull aber nie to de hööftsächlich kultiveert Plant, weer meest nicht as en wichtige Anbauplant to nömmen, denn Boomwull kunn profitabel blots trucken wurrn, wenn en Överschuss an extrem billigen Arbeitskräften to Verfügung stunn; un de Arbeit in Amerika, egal of de Arbeiter witt oder swaart weern, kunn nie nich so billig ween oder wurrn as in. Amerikaansch Slaven kunnen ahnhen wiet profitabler bi den Anbau vun [[Ries]] un [[Indigoplant|Indigo]] insett wurrn. Grund weer de enorme Arbeitsupwand, de bi de Arnt oder dornah anfull, wenn de Boomwullfasern vun Hand plückt un upwännig för de  Wiederverarbeitung präpareert wurrn mussen.<ref>[http://inventors.about.com/cs/inventorsalphabet/a/eli_whitney.htm inventors.about.com].</ref> Dat änner sück eerst, as de Boomwullproduktschoon in de [[Süüdstaaten]] vun de USA  – den so nömmt [[Cotton Belt]] – vun dat Utfinnen vun de [[Egreniermaschien]] („Cotton Gin“) in dat Johr  1793 profiteeren dee. Langstapelig Sorten as ''Sea Island Cotton'' weern dor in de  Küstenregionen all vörher anbaut wurrn. In dat hügelig Binnenland geev dat aber blots goot Arnten mit körtstapelig Sorten, de vör dat Utfinnen vun de Egreniermaschien vun de Slaven blots för den persönlichen Bedarf anbaut wurrn weern. Mit de nee Technologie kunnen nu aber gegen Enn' vun dat 18. Johrhunnert un bit in dat 20. Johrhunnert rin ok körtstapelig Boomwull köstengünstig verarbeit wurrn un bleev dat wichtigste Exportgoot vun den amerikaanschen Süden, ofschons dor dat Klima eegentlich wat to fuchtig un nich heet noog is un dat dordör immer weer to Arntutfällen dör Verrötten keem. Boomwull wurr nu ok in dat Binnenland plant un verdräng dor Tabak un Frücht. In de Dekade van 1790 bit 1800 steeg de jährlich Boomwullexport alleen ut [[South Carolina]] vun weniger as 10.000 up mehr as söss Millionen Pund (= [[Avoirdupois|Pound]]) an. De Slaveree reck nah dat Inführen vun den Boomwullanbau en grötter Utdehnen, as jemals tovör, etwa bi den Tabak- oder Riesanbau.<ref name="berlin">Ira Berlin: ''Generations of Captivity: A History of African-American Slaves.'' The Belknap Press of Harvard University Press, Cambridge, London 2003, ISBN 0-674-01061-2.</ref> Sien gröttste Utdehnen funn de Boomwullanbau in den [[Black Belt (Region)|Black Belt]], en Region, de sück in dat 19. Johrhunnert vun [[North Carolina]] bit [[Louisiana]] erstrecken dee. In den Tietruum van 1812 bit to de Midden vun dat 19. Johrhunnert wuss de Boomwullproduktschoon in disse Region vun weniger as 300.000 Ballen up 4 Millionen Ballen pro Johr an.<ref name="berlin" />

De Anbau vun de Boomwull verlang vun den Slaven wiels en Grootdeel vun dat Johr beständig Arbeit un gewetenhaft Pleeg. Fruen wurrn up de [[Plantage]]n ebenso insett as Mannlüüd, de Boomwullplanters hemm aber Weert up jung Arbeitskräfte leggt. Nah de Saat, de Enn' März oder Anfang April inbrocht wurr, mussen de Planten loopend utdünnt un ümplant wurrn, en Tätigkeit, de de Sklaven meest den gesamten Sömmer över in Anspröök nehm. Wenn disse Phase Enn' Juli, Anfang August to Enn' weer, hemm de Planter hör Slaven vörövergahn up Mais- un Arvkenfelder insett. In laat August fung dat Boomwullplücken an, en düchtig eentönige un möh maken Tätigkeit, de sück faken bit to dat Enn' vun dat Johr oder doröver herut hentruck. Unerfohren [[Boomwullplücker]] hemm sück bannig licht an de scharpkantig Samenkapseln besehrt. De letzten Arbeitsträen weern dat Drögen, Entkarnen und Verpacken vun de Boomwull, de in Ballen utleefert wurr; faken keemen ansluutend noch dat Kämmen, Spinnen un Upspulen dorto.<ref name="berlin" />

Nahdem in Nordamerika de modern Anbau vun Boomwull 1621 in Florida anfungen harr un lang Tiet weertschaplich ehrder unbedüüdend bleeven weer, wurr he nu aber, nich toletzt dör de ökonoomsch Macht vun de groot Boomwullplanter ut  de [[Süüdstaaten]] vun de USA, in de eerst Hälft vun dat 19. Johrhunnert to en ok politisch bestimmen Faktor, de letztlich mit to'n Utbröök vun den [[Sezessionskrieg]] un den Ünnergang vun de amerikaansch Süüdstaaten bidroog (Slaveree un ünnerscheedlich wertschaplich Interessen vun de industriell orienteert Noordstaaten, de mit Schuultöllen hör Industrieproduktschoon afschermen wullen, tegenöver den up [[Freehannel]] un Export  vun hör Agrarprodukte, vör allen eben Boomwull, bedocht Süüdstaaten).<ref>Brockhaus, Bd.&nbsp;2, S.&nbsp;658.</ref>

De beid beropenst Warken, de disse historsch-ökonoomsch Situatschoon vör den Achtergrund vun de dör Slaven bedreeven Boomwullplantagen vun den olt Süden literarisch ankieken, sünd twee  Romans: [[Margaret Mitchell]]s ''[[Gone with the Wind (Book)|Vom Winde verweht]]'' (1936) un [[Harriett Beecher Stowe]]s ''[[Onkel Toms Hütte]]'' (1859), dorto de US-Feernsehreeg ''[[Fackeln im Sturm]]'' ut de 1980er- un 1990er-Johren. ''Vom Winde verweht'' wurrd vun de Kritik allgemeen recht positiv beoordeelt (ok de [[Gone with the Wind (Film)|Verfilmung van 1939]] mag dorbi en Rull spelen), wiels ''Onkel Toms Hütte'' vör allen to'n Anfang en vernichten Kritik kreeg wegen de doch bannig rührseligen, klischeebehafteten un unreflekteerten Handlung mit hör nich blots nah dat hüüdig Empfinnen an't  Peinliche grenzenden Frömmeleien. Vör allen farvige Amerikaner lehnen dat Book bit hüüd wegen den dorin enthollen ünnerschwelligen Rassismus af. Kindlers Literaturlexikon schrifft: „Stowes Rezept passiver Jenseitserwartung musste den derart Bevormundeten […] als verantwortungslose Stützung herrschender Machtverhältnisse erscheinen.“<ref>Kindler, Bd.&nbsp;11, S.&nbsp;775; Bd.&nbsp;16, S.&nbsp;41&nbsp;f.</ref>

== Boomwullplant ==
=== Anbau un Ökologie ===
Völ Boomwull-Aarten un -Sorten sünd vun Natuur ut utdüern Planten, wurrn aber as eenjohrig Planten kultiveert. As [[Kulturplant]] lett man de in de Regel blots för een Johr up dat Feld, um den hööchsten Arnterdrag to kriegen. Nah de Arnt bzw. nah en Fröstperiood wurrn de Planten denn meest afschlegelt un as Grööndünger in den Bodden inarbeit. In brennstoffarm Regionen deenen de afstorven, dröög Plantendeelen ok as Brennmaterial.

In de nördlichen Hemisphäre find de Utsaat afhängig vun den Standoort tüschen  Anfang Februar un Anfang Juni statt. De Arnt erfolgt tüschen Oktober un Februar. Tüschen Utsaat un Arnt liggen ruch weg acht Maand. Wiel de Boomwull faken nich to glieker Tiet riep wurrn, wurrd se faken ok mehrmals arnt. Groot Kulturflachen wurrn meest vun [[Boomwullarnter]] maschinell afarnt, bi lütt  Anbaufeldern un in weniger [[Entwicklungslänner|entwickelt Staaten]] wurrd faken noch vun Hand arnt. Eenig Pflückmaschinen könnt blots loovfree Planten afarnten, so moot entweder de eerste Fröst aftöövt, oder chemisch Entloovensmiddel moot insett wurrn. Dat gellt insbesünnere för de leeg wassen windresistenten Sorten (''storm proof cotton''), de överwegend in [[Texas]] anbaut wurrn. Van Hand arnt Boomwull is in Hensicht um Riep un Schmutzgehalt meest immer vun höhger Qualität as de de mit Maschinen arnt wurrd. Dat liggt doran, dat Vullarnter ok noch nich riep un överriep Kapseln griepen, wiels per Hand blots de riep Faserbüschel utzupft wurrn.

Problematisch för de Arnt is de langtrucken Bleutiet, wiel dordör ok de Kapseln över en Tietruum vun mehreren Week versett riepen. Överriep Boomwull is nipp un nau so as unriep qualitativ minnerwertig. Maschinelle Eenmalarnten sünd dorum immer en Kompromiss ut överriep, riep un unriep. Dat Plücken vun Hand is nauer, bruukt aber völ Arbeitskräfte, wiel mehrere Dörgänge notwennig sünd.

<gallery>
A Baumwolle Feld.JPG|Arntriep Boomwull (September, Nordflorida)
Baumwoll-Erntemaschine auf Feld.jpeg|Erntemaschien ([[Boomwullarnter]]) iin' Insatz
Baumwoll-Erntemaschine.jpeg|Maschinell Arnt mit [[Boomwullarnter]] un [[Module Builder]] in Texas
Usine de coton CMDT.png|Boomwullproduktschoon in Mali
</gallery>

Boomwull wasst goot up swoor Bodden. Bannig goot dorför sünd [[Vertisol]]e. Se is in Henblick up Nährstoffgehalt nich besünners ansprööksvull. Wichtig is aber en utrecken Waterversörgen (600 bit 1200 Millimeter wiels de Wassdomsperiood). Dor, wo dat nich so völ regnen deiht sünd Boomwullkulturen dorum vun künstlich [[Bewatern]] afhängig.

Hüüd wurrd Boomwull –&nbsp;as [[nahwassen Rohstoff]]&nbsp;– up all fiev [[Kontinent]]en anbaut. Dorto wurrn Boomwullplanten nommen, de dör [[Tucht|Tüchten]] mehr Fasern produzeeren as de Wildplant. [[Transgene Boomwull]] maakt de Schädlings- un [[Unkruut]]bekämpen lichter un wurr  2010 up etwa twee Drüddel vun de weltwiet Boomwullbauflach anplant. [[Boomwullkapselbohrer]] un [[Anthonomus grandis|Boomwullkapselkäfer]] sünd in Amerika mit de wichtigst Boomwullschädlinge.

==== Ökologie ====
[[Bild:Boll weevil.jpg|mini|De [[Anthonomus grandis|Boomwullkapselkäfer]] (''Anthonomus grandis'') is en schlimm Boomwullschädling]]
De lang Wassdomstiet vun de Boomwull maakt dat nödig, dat nah de Arnt dat Feld gau weer bestellt wurrn un nee seiht wurrn moot.  Dorum is de Anbau vun [[Tüschenfrucht|Tüschenfrüchten]] um den Bodden to verbetern un [[Unkruut]] lütt to hollen, meest nich mögelk. De Konsequenzen sünd de Verlust vun de Boddenfruchtborkeit un [[Biodiversität]].<ref name= "CSR Fachfrau Marina Chahboune erläutert Alternativen zu Baumwolle">Marina Chahboune: [http://www.dandc.eu/de/article/die-bekleidungsindustrie-sucht-nach-alternativen-fuer-baumwolle-als-rohstoff-fuer-textilien ''Alternativen zu Baumwolle'']</ref> Besünners up groot Flachen wurrn Boomwull faken ahn Fruchtwessel mit anner Nutzplanten anbaut. Dör disse [[Monokultur]]en is de grootflachig Boomwullproduktschoon stark vun [[Plantenschuulmiddel]] afhängig. Boomwull gellt as dat landwertschaplich Produkt mit den hööchsten Insatz an [[Chemikalie]]n. Up Boomwull entfullen  1999/2000 etwa elf Perzent vun den weltwiet [[Pestizid]]markt.<ref name="Pan-Germany">[http://www.pan-germany.org/download/br_konv.pdf ''Probleme im konventionellen Baumwollanbau''], pan-germany.org (PDF; 130&nbsp;kB)</ref> Ünner Umweltschuulaspekten gellt de Boomwullproduktschoon dorher as düchtig bedenklich. 

Ok de [[Waterverbruuk]] is as düchtig problematisch antosehn. För de Mengt Boomwull, de man för de Herstellung vun en T-Shirt bruuken deiht, wurrn bit to 20.000 Liter Water bruukt. Wegen dissen hooch Waterbedarf wurrn 75 Prozent vun den weltwiet Boomwullanbau up künstlich bewatert Feldern maakt.<ref>Paulitsch, Katharina / Baedeker, Carolin / Burdick, Bernhard: [http://www.wupperinst.org/globalisierung/pdf_global/baumwolle.pdf ''Am Beispiel Baumwolle: Flächennutzungskonkurrenz durch exportorientierte Landwirtschaft''], Wupperdal 2004, S.&nbsp;27</ref> Besonders bekannt wurr in dissen Tosommenhang de [[Aralsee]], de inst veertgröttste See up de Welt. De Entnahm vun groot Watermengen ut sien Toströöms för den Boomwullanbau hett siet den 1960er Johren to en wietrecken [[Versolten]] un letztendlich to'n meest vullstännig Verschwinden vun den See führt. 

Eenig Boomwullbuern setten up [[Ökologische Landwertschap|ökologischen Anbau]], so dat dat hüüd ok Bio-Boomwullprodukte up den Markt gifft. Anfang 2010 wurr de Textilbranche vun groot anleggt Bedreegen mit angevlich Bioboomwull erschüttert, en groot Deel vun de ut [[Indien]] stammen Bioboomwull wurr gentechnisch verännert. De Bedroog wurr all in' April 2009 vun indisch Behörden updeckt. Tosommen mit westlich Zertifizeerungsünnernehmen hemm tallriek Dörper gentechnisch verännert Boomwull as [[Bioprodukt]] uttekent un in groot Mengen in Umloop brocht – en klor Verstööten gegen de streng Standards för Ökotextilien. Vun den Bedroog bedrapen sünd naamhaft Hannelsketten as [[H&M]], [[C&A]] un [[Tchibo]] ween.<ref>{{Internetquelle|url=http://www.yaacool-bio.de/index.php?article=2251|hrsg=YaaCool-Bio|autor=Birke Resch|titel=Angebliche Biobaumwolle aus Indien ist gentechnisch verändert.|datum=6. Februar 2010|zugriff=13. Mai 2010}}.</ref> Nah en Johrenlangen Anstieg vun de Produktschoon geev dat 2011 en Inbröök um över een Drüddel.<ref>[http://www.prweb.com/releases/textileexchange/farmfiber/prweb9419625.htm Organic Cotton Production Dips 35 %], prweb.com</ref> 2008 betrug der Marktanteil 0,5 Prozent.<ref>[http://www.pan-germany.org/deu/projekte/cotton_connection.html Die Cotton Connection], pan-germany.org</ref>

De lüttflachig Anbau vun Boomwull is in völ Entwicklungslännern en wesentlich Bestanddeel vun de jewielig Volkswertschapen un stellt den gröttsten Exportwert un för völ Buern de primäre [[Cash Crops|Cash Crop]] dor.

==== Anbaurebeeden ====
De weltwiet bedüüdenst Boomwullproduzenten sünd de [[Volksrepubliek China]], [[Indien]], de [[USA]], un [[Pakistan]]. In [[Europa]] is [[Grekenland]] dat eenzige Land mit en gröttere  Produktionsmengt (Platz&nbsp;9 vun de Weltranglist), folgt vun [[Spanien]] mit en minner  Menge<ref>Europäische Kommission: {{Webarchiv | url=http://ec.europa.eu/agriculture/capreform/cotton/index_de.htm | wayback=20081204104640 | text=Reform der Stützungsregelung für Baumwolle}} (afropen an' 5. Juni 2010).</ref> – [[Törkie]] wurrd hier to de [[Asien|asiatsch]] Natschonen tellt, wiel de Hööftanbauflachen in Asien liggen.  Generell kann man seggen, dat de meeste Boomweull geographisch sehn tüschen den 43 Grad nördlicher un 36 Grad südlicher Breet liggen tropisch un subtropisch Rebeeden vun Mitddelamerika, Indien un Asien – den so nömmt Boomwullgördel, anbaut wurrd.

=== Boomwull un Klima ===
Boomwullanbau drocht insbesünnere dör den hooch Verbruuk an [[Mineraldünger]] un [[Pestizid]]en düchtig to weltwieden Kohlendioxid-Utstööt bi. Dör de Herstellung vun en Boomwull-T-Shirt entstaht bit to negen Kilogramm Kohlendioxid (CO<sub>2</sub>).<ref>[http://www.taz.de/Journalistin-ueber-Oekokleidung-/!30644/ ''Für jedes T-Shirt sieben Kilo CO2.''] In: ''die tageszeitung.'' 19. Februar 2009.</ref>

=== Forschung ===
2010 wurr eerstmals en Boomwullgenom sequenzeert. Dat Genom vun disse Wildsoort ut Peru (''Gossypium raimondii'') is bedüüdend eenfacker upbaut as dat vun de Kultursorten. Luut Forschern bi dat 5. Drapen vun de ''International Cotton Genome Initiative (ICGI)'' stellt dat en bedüüden Träe dor up den Weg, över de vullständige Kenntnis nee, erdragriek un wedderstandsfähige Sorten to tüchten.<ref>[http://www.seedquest.com/news.php?type=news&id_article=10787&id_region=&id_category=&id_crop= Cotton research community thrilled by genome sequencing announcement], seedquest.com (engelsch)</ref><ref>[http://www.prlog.org/10948138-monsanto-and-illumina-reach-key-milestone-in-sequencing-of-cotton-genome.html Monsanto And Illumina Reach Key Milestone In Sequencing Of Cotton Genome], prlog.org (engelsch).</ref>

=== Botanik ===
[[Bild:Gossypium barbadense - Köhler–s Medizinal-Pflanzen-068.jpg|mini|Illustratschoon vun ''[[Gossypium barbadense]]'': A bleuen Twieg, 1 Blüüt ahn Kronblööt, 2 Stoffgefässe, 3 Pollen, 4 un 5 Fruchtknütt in' Längs- un Dwarssnitt, 6 Frucht, 7 Same mit Samenhooren, 8 desülvige ahn Samenhooren, 9 un 10 desülvige in Längs- un Dwarssnitt, 11 Embryo]]

==== Vegetative Markmalen ====
''Gossypium''-Aarten wassen as eenjohrig bit utdüern, kruutig Planten, af un to as [[Struuk|Strüüker]]. All böverirdisch Plantendeelen sünd mit dunkel Ööldrüsen punkteert. De wesselständig [[Blatt (Plant)|Loovblööt]] sünd in Blattsteel un Blattspreite gleedert. De Blattspreiten sünd meest handförmig dree- bit negenlappig, selten ahn Lappen. Vörhannen sünd dorto [[Nebenblööt]] vorhanden.<ref name="FOC">Ya Tang, Michael G. Gilbert & Laurence J. Dorr: ''[http://www.efloras.org/florataxon.aspx?flora_id=2&taxon_id=113948 Malvaceae].'' In: ''Flora of China.'' Volume 12, 2007, S.&nbsp;296.</ref>

==== Generative Markmalen ====
De in den böveren Beriek vun de Planten bild Blüten staht eenzeln. De Blütensteelen hemm meest Drüsen direkt ünner den Nebenkelch. De meest dree, selten bit söben Nebenkelchblööt sünd loovblattähnlich, drüsig, free oder an hör Basis verwussen, ganzrandig oder zähnt bit deep schlitzt. De zwittrigen [[Blüte]]n siüd [[radiärsymmetrisch]], fievtellig mit  düppelten [[Perianth]]. De fiev [[Kelchblööt]] sünd beekerförmig mehr oder weniger hooch verwussen. De fiev free, relativ groot [[Kroonblööt]] sünd baben rund. De Kroonblööt sünd in de Frundfarv witt oder geel un in dat Zentrum vun de Blüüt af un to purpurfarven. Bi de Ünnerfamilie Malvoideae sünd de völ [[Staubblätter]] to en den [[Stempel (Botanik)|Stempel]] umgeven Röhr verwussen, de so nömmt  [[Columna]]. Dree bit fiev [[Fruchtblööt]] sünd to en böverständigen, dree- bit fiev Kamern umfaaten  [[Fruchtknütt]] verwussen mit je twee [[Samenanlaag|Samenanlagen]] in jeder Kamer. De kört, staffförmig Griffel end in en keulenförmigen, dree- bit fievrillig Narbe.<ref name="FOC" />

De kugelige oder ellipsoide [[Kapselfrucht]] geiht mit dree bit fiev Klappen apen, wenn de riep is. De kugeligen Samen hemm intensiv witt, lang wullig [[Trichom]]e (Samenhooren) mischt oder ahn kört Trichome.

Boomwull wasst [[Dimorphismus|dimorph]]: Wiels de Hööftdriev en dörgahnd ([[Monopodium|monopodiale]]), [[Vegetative Vermehrung|vegetative]] Ass bild, kummt dat an de Siedendrieven to Blütenbildung. De Siedendrieven sünd buterdem [[Sympodium|sympodial]], denn nah jeder Blüüt stellt de old Ass das Wassdom in. De nee Twiegass wurrd vun en neben de Blüüt utkienen Knosp övernommen.

De giftigen Samen enthollen bit to 1,5 Prozent [[Gossypol]].

[[Datei:Starr 010309-0542 Gossypium tomentosum.jpg|mini|Blööt un Blüüt vun ''[[Gossypium tomentosum]]''.]]

=== Systematik ===
De Gattungsnaam ''Gossypium'' wurr 1753 dör [[Carl von Linné]] in ''[[Species Plantarum]]'', 2, S.&nbsp;693 eerstmals beschreven. [[Typus (Nomenklatur)|Lectotypusart]] is ''Gossypium arboreum'' L.. Synonyme för ''Gossypium'' L. sünd: ''Erioxylum'' Rose & Standl., ''Ingenhouzia'' DC., ''Notoxylinon'' Lewton, ''Selera'' Ulbr., ''Sturtia'' R.Br., ''Thurberia'' A.Gray, ''Ultragossypium'' Roberty. De Gattung ''Gossypium'' hörrt to de Tribus Gossypieae in de Ünnerfamilie vun de [[Malvoideae]] in de Familie vun de [[Malvengewächse|Malvaceae]].<ref name="GRIN">{{GRIN|GenusNr=5113|WissName=Gossypium}}</ref>

De Gattung ''Gossypium'' wurrd in veer Ünnergattungen, söben Sektschonen un Ünnersektschonen gleedert, hier mit all 51 Aarten:<ref name="GRIN" />
* Ünnergattung ''Gossypium'': Mit twee Sektschonen:
** Sektschoon ''Gossypium'': Mit veer Ünnersektschonen:
*** Untersektschoon ''Anomala'' Tod.: Mit dree Aarten:
**** ''Gossypium anomalum'' Wawra (Syn.: ''Gossypium senarense'' Fenzl ex Wawra & Peyr.)
**** ''Gossypium capitis-viridis'' Mauer (Syn.: ''Gossypium barbosanum'' L.Ll.Phillips & Clement)
**** ''Gossypium triphyllum'' (Harv.) Hochr.
*** Untersektschoon ''Gossypium'': Mit twee Aarten:
**** ''[[Gossypium arboreum]]'' L. (Syn.: ''Gossypium cernuum'' Tod., ''Gossypium indicum'' Medik., ''Gossypium intermedium'' Tod., ''Gossypium nanking'' Meyen, ''Gossypium neglectum'' Tod., ''Gossypium obtusifolium'' Roxb. ex G.Don, ''Gossypium sanguineum'' Hassk., ''Gossypium soudanense'' (G.Watt) G.Watt)
**** ''[[Gossypium herbaceum]]'' L. (Syn.: ''Gossypium africanum'' (G.Watt) G.Watt, ''Gossypium transvaalense'' G.Watt)
*** Ünnersektschoon ''Longiloba'': Mit blots een Aart:
**** ''Gossypium longicalyx'' J.B.Hutch. & B.J.S.Lee
*** Ünnersektschoon ''Pseudopambak'': Mit söben Aarten:
**** ''Gossypium areysianum'' Deflers
**** ''Gossypium benadirense'' Mattei
**** ''Gossypium bricchettii'' (Ulbr.) Vollesen
**** ''Gossypium incanum'' (O.Schwartz) Hillc.
**** ''Gossypium somalense'' (Gürke) J.B.Hutch.
**** ''Gossypium stocksii'' Mast.
**** ''Gossypium vollesenii'' Fryxell
** Sektschoon ''Serrata'' Fryxell: Mit blots een Aart:
*** ''Gossypium trifurcatum'' Vollesen
* Ünnergattung ''Houzingenia'': Mit twee Sektschonen:
** Sektschoon ''Erioxylum'': Mit dree Ünnersektschonen:
*** Untersektschoon ''Austroamericana'': Mit blots een Aart:
**** ''Gossypium raimondii'' Ulbr.
*** Ünnersektschoon ''Erioxylum'': Mit veer Aarten:
**** ''Gossypium aridum'' (Rose & Standl.) Skovst.
**** ''Gossypium laxum'' L.Ll.Phillips
**** ''Gossypium lobatum'' Gentry
**** ''Gossypium schwendimanii'' Fryxell & S. D. Koch
*** Ünnersektschoon ''Selera'': Mit blots een Aart:
**** ''Gossypium gossypioides'' (Ulbr.) Standl.
** Sektschoon ''Houzingenia'': Mit dree Ünnersektschonen:
*** Ünnersektschoon ''Caducibracteolata'': Mit dree Aarten:
**** ''Gossypium armourianum'' Kearney
**** ''Gossypium harknessii'' Brandegee
**** ''Gossypium turneri'' Fryxell
*** Ünnersektschoon ''Houzingenia'': Mit twee Aarten:
**** ''Gossypium thurberi'' Tod.
**** ''Gossypium trilobum'' (DC.) Skovst.
*** Ünnersektschoon ''Integrifolia'': Mit twee Aarten:
**** ''Gossypium davidsonii'' Kellogg
**** ''Gossypium klotzschianum'' Andersson
* Ünnergattung ''Karpas'': Mit söss Aarten:
** ''[[Gossypium barbadense]]'' L. (Syn.: ''Gossypium acuminatum'' Roxb. ex G.Don, ''Gossypium brasiliense'' Macfad., ''Gossypium evertum'' O.F.Cook & J.Hubb., ''Gossypium peruvianum'' Cav., ''Gossypium vitifolium'' Lam.)
** ''Gossypium ekmanianum'' Wittm.
** ''[[Gossypium hirsutum]]'' L. (Syn.: ''Gossypium jamaicense'' Macfad., ''Gossypium lanceolatum'' Tod., ''Gossypium mexicanum'' Tod., ''Gossypium morrillii'' O.F.Cook & J.Hubb., ''Gossypium palmeri'' G.Watt, ''Gossypium punctatum'' Schumach., ''Gossypium purpurascens'' Poir., ''Gossypium religiosum'' L., ''Gossypium schottii'' G.Watt, ''Gossypium taitense'' Parl., ''Gossypium tridens'' O.F.Cook & J.Hubb.)
** ''Gossypium mustelinum'' Miers ex G.Watt
** ''[[Gossypium tomentosum]]'' Nutt. ex Seem.
* Ünnergattung ''Sturtia'' Sturtia (R.Br.) Tod.: Mit dree Sektschonen:
** Sektschoon ''Grandicalyx'' (Fryxell) Fryxell : Mit twalf Aarten:
*** ''Gossypium anapoides'' J.M.Stewart et&nbsp;al.
*** ''Gossypium costulatum'' Tod.
*** ''Gossypium cunninghamii'' Tod.
*** ''Gossypium enthyle'' Fryxell et&nbsp;al.
*** ''Gossypium exiguum'' Fryxell et&nbsp;al.
*** ''Gossypium londonderriense'' Fryxell et&nbsp;al.
*** ''Gossypium marchantii'' Fryxell et&nbsp;al.
*** ''Gossypium nobile'' Fryxell et&nbsp;al.
*** ''Gossypium pilosum'' Fryxell
*** ''Gossypium populifolium'' (Benth.) F Muell. ex Tod.
*** ''Gossypium pulchellum'' (C.A.Gardner) Fryxell
*** ''Gossypium rotundifolium'' Fryxell et&nbsp;al.
** Sektschoon ''Hibiscoidea'' Tod.: Mit dree Aarten:
*** ''Gossypium australe'' F.Muell.
*** ''Gossypium bickii'' Prokh.
*** ''Gossypium nelsonii'' Fryxell
** Sektschoon ''Sturtia'' (R.Br.) Tod.: Mit dree Aarten:
*** ''Gossypium nandewarense'' Derera
*** ''Gossypium robinsonii'' F.Muell.
*** ''[[Gossypium sturtianum]]'' J.H.Willis


=== Kulturboomwullaarten ===
Dat gifft völ verscheeden Wildaarten, aber för den industriellen Anbau sünd blots de  Kulturboomwullaarten vun Bedüüden. Dat sünd veer Aarten, wobi twee Aarten ut de [[Old Welt]] un twee Aarten ut de [[Nee Welt]] stammen. De beid Oldwelt-Aarten sünd ''Gossypium herbaceum'' L. (so nömmt Levante-Boomwull) un ''Gossypium arboreum'' L. (so nömmt Tree cotton), de beid Neewelt-Aarten ''Gossypium hirsutum'' L. (so nömmt Hoochland-Boomwull) un ''Gossypium barbadense'' L. (Syn.: ''Gossypium vitifolium'' Lam.), de so nömmt Sea-Island-Boomwull. De letzt beid Aarten wedderum hemm sück woll in vörgeschichtlich Tiet nah transozeaansch Verbreeden vun G. herbaceum ut en natüürlich [[Hybride|Hybridiseeren]] vun G. herbaceum un en Neeweltaart entwickelt.<ref>Britannica, Bd.&nbsp;13, S.&nbsp;683.</ref><ref>Jonathan F. Wendel, Richard C. Cronn: ''[http://www.treesearch.fs.fed.us/pubs/5152 Polyploidy and the evolutionary history of cotton.]'' (afropen an' 2. Dezember 2014)</ref>

Oldweltlich Boomwull as ''Gossypium herbaceum'' un ''Gossypium arboreum'' is [[Diploidie|diploid]], wogeegen neeweltlich Boomwull as ''Gossypium hirsutum'' un ''Gossypium barbadense'' [[Polyploidie|tetraploid]] is. Den gröttsten un dormit wichtigsten Andeel an de Boomwullgewinnung hett ''Gossypium hirsutum''.

In de Textilindustrie un -verarbeitung wurrd Boomwull primär nah hör Stapellängt (Faserlängt) ünnerscheed. Sekundär speelen ok Röök, Farv un Reinheit en Rull. Je länger en [[Boomwullfaser]] is, desto hoochwertiger wurrd se instuuft. Nah de Stapellängt könnt de nömmt veer Aarten in dree  Kategorien indeelt wurrn. De beste Qualität leefert mit en Stapellängt vun över  32&nbsp;Millimetern ''Gossypium barbadense'' (begäng Hannelsnaams sünd Ägyptische Mako-Boomwull, Pima-Boomwull un Sea-Island-Boomwull), de etwa acht Perzent vun de Weltproduktschoon utmaakt. Dornah folgen mit en Stapellängt vun 25 bit 30&nbsp;Millimetern un en Andeel van 90 Perzent ''Gossypium hirsutum'' (so nömmt Upland-Boomwull) un ''Gossypium arboreum'' un ''Gossypium herbaceum'', de en kört un groff Faser (&lt; 25&nbsp;mm) leefern un etwa 2 Perzent vun de Weltproktschoon dorstellen.<ref>F. E. M. Gillham, T. M. Bell, T. Arin, G. A. Matthews, C. L. Rumeur, A. B. Hearn: ''Cotton Production for the Next Decade.'' (= World Bank Technical Paper Number 287). The World Bank, 1995, ISBN 0-8213-3312-7.</ref>

<gallery>
A Baumwolle Pflanze.JPG|Dimorphes Wassdom vun de Boomwullplant
A Baumwolle Kapsel zu.JPG|Unriep Kapsel
A Baumwolle Kapsel offen1.JPG|Riep, apen Boomwullkapsel
A Baumwolle Stadien.JPG|Stadien vun de Boomwull (v.l.): Knospe, Blütenöffnung, verbleuht, twee junge Fruchtstadien, Kapsel meest riep, Kapsel vullriep un apen
</gallery>

== Boomwullfaser ==
=== Eegenschapen vun de Faser ===
Boomwull is en [[Natuurfaser]], de ut de [[Trichom|Samenhooren]] vun de Planten ut de [[Gattung (Biologie)|Gattung]] Boomwull (''Gossypium'') wunnen wurrd. De Samen bild as Verlängerung vun sien [[Epidermis (Plant)|Epidermis]] längere Hooren, de as Lint betekent wurrn, un dree bit fiev Daag nah de Blüüt bannig kört Hooren, de Linter nömmt wurrn. Blots de lang [[Faser]]n wurrn, meest to dünn Faden spunnen, för Textilien bruukt, wiels de Linter blots för  [[Zellulose]]produkte to bruuken sünd.<ref>F. Denninger, E. Giese, H. Ostertag, A. Schenek: ''Textil- und Modelexikon.'' Deutscher Fachverlag, 2008, ISBN 978-3-87150-848-6.</ref>

Vergleeken mit synthetischen Fasern is Boomwull düchtig suugfähig un kann bit to 65 % vun dat Gewicht an Water upnehmen. Sünd allerdings Geweev ut Boomwull eenmal natt wurrn, dröögt se blots bannig langsam. Todem beitt Boomwull ok en hooch Schmutz- un Öölupnahmefähigkeit, is aber ok in de Laag, dat weer aftogeven. Boomwullstoffe gellen as bannig huutfrüendlich (se  „kratzen“ nich) un hemm en ganz leeg [[Allergie]]potential. Disse Eegenschapen maken hör interessant för de Textilindustrie. 

Debutere Form vun de Boomwullfasern is flaak, verdreiht un schleifenähnlich. De Farven vun de  Fasern varieeren vun Cremig-Witt bit to Schidderg-Grau, afhängig vun den Herstellens- bzw. Upbereitensperzess. Dat gifft aber ok farvig wussen Boomwull, meest in gröön un bruun. 

Boomwull is nich waterlöslich un in fuchtig oder natt Tostand rietfaster as in dröög. De  [[Fastigkeit]]en un [[Stiefigkeit]]en vun de Boomwullfaser sünd minner as de vun de [[Bastfaser]], wobi de [[Dehnung|Dehnfähigkeit]] düütlich höhger is. De Fasern sünd alkalibestännig, aber nich süerbestännig. Boomwull is anfällig för Befall dör [[Mikroorganismen]], de Wedderstandsfähigkeit tegenöver Motten un anner Insekten is aber recht hooch. Boomwull kann man licht in Brand setten, kann aber kaakt un steriliseert wurrn.

Tosätzlich maakt de molekulare Struktur vun de Boomwull hör Fasern wedderstandsfähig gegen Hitt un [[Laugen]]. Boomwull is dormit ok bi starken Gebruuk un faken Reinigung besünners langleevif. Se funn un find dorher Anwennen in Berieken vun stark chemisch un physisch Beanspröök dör Afrieben, Tooglasten oder de Utsetten vun Solten un Laugen, so to'n Bispeel in de  Verarbeitung to Fischernetten, Segeldook, Reinigungstextilien, in de Arbeits- un Beropskleedasch as ok de Disch- un Bettwasch vun de [[Hotellerie]]. Afhängig vun den tatsächlich wünschten Gebruuk ist dat mögelk, den Rohstoff Boomwull dör tallriek Arbeitsträen in en derart hooch Maat to vereddeln, dat he sluutend meest utsücht as Sied, dorbi aber wiederhen sien tallriek anner  positiv Eegenschapen behollt.<ref>''[http://www.urbanara.de/warenkunde/baumwolle/ Warenkunde]'', Urbanara GmbH</ref>

=== Gebruuk ===


De Hööftanwennensberiek för Boomwull is eendüüdig de Textilindustrie. Mit en Mengenandeel vun etwa 33 Perzent an de welltwiet Produktschoon vun Textilfasern (insluutend anner Natuurfasern un Chemiefasern) un en Mengenandeel vun etwa 75 Perzent an de Natuurfasern is Boomwull de mit Afstand an' fakensten insett Natuurfaser för Heim- un Kleedaschtextilien.<ref>C. Hoffmeister, T. Schneider, J. Müssig: ''Marktanalyse Nachwachsende Rohstoffe, Textilien.'' Fachagentur Nachwachsende Rohstoffe, 2006.</ref><ref>''[http://www.cirfs.org/KeyStatistics/WorldManMadeFibresProduction.aspx World man-made fibres production]'', CIRFS (Comité International de la Rayonne et des Fibres Synthétiques), afroopen an' 30. September 2012.</ref><ref>FAO (Food and Agriculture Organization of the United Nations): ''[http://www.naturalfibres2009.org/ International year of natural fibres]'', Zugriff 5. Mai 2009.</ref> Neben den Gebruuk in de Textilindustrie finnen Boomwullfasern aber ok in völl anner Berieken Verwennen, bispeelsweis as Verbandsmaterial in de Medizin as ok bi [[Kosmetik]] un [[Hygiene]] as [[Watte]] oder [[Wattestäbchen]].

[[Fischernett]]en, Seile un Taue bestaht faken ganz oder deelwies ut Boomwullfasern, ebenso [[Telt]]en, [[Plaan (Afdecken)|Plaans]] un [[Persenning]]s. Fröher wurrn ok [[Füerwehr]]schläuche ut Boomwull maakt. Boomwull find ok bi de Herstellung vun eenig [[Papeer]]sorten, vun [[Zellulose]], [[Koffiefilter]]n, Bookinbänden un [[Banknoot|Banknoten]] Verwennen.

Boomwull wurrd ok as Verstärkungsfaser för [[Natuurfaserverstärkter Kunststoff|natuurfaserverstärkte Kunststoffe]] insett. Hööftinsatzrebeet dorför sünd [[Duroplast|duroplastische]] Verbundwarkstoffen vör allen för LKW-Fohrerkabinen.<ref>Michael Karus, Sven Ortmann, Dominik Vogt: ''Naturfasereinsatz in Verbundwerkstoffen in der deutschen Automobilproduktion 1996 bis 2003.'' nova-Institut, 2004.</ref> Dör hör hooch Dehnfähigkeit maakt de Bimischen vun Boomwullfasern to anner Natuurfasern en düütliche Verbetern vun de  [[Slagtoigkeit]] vun disse Warkstoffe mögelk.

In Form vun [[Nitrocellulose]] deent Boomwull to de Herstellung vun [[Munitschoon]] un [[Sprengstoff]].

[[Boomwullsamenööl]] fallt as en Nebenprodukt bi de Boomwullproduktschoon an un kann in'  [[Raffinatschoon|raffineerten]] Tostand as [[Spiesenööl]] oder Brennstoff bruukt wurrn. Dat is en Grundstoff in de kosmetisch Industrie.

De nah dat Utpressen vun dat Ööl verblieven Öölkook deent faken as [[Protein|eiwittriek]] Veehfutter, wurrd aber wegen sien hooch [[Gossypol]]gehalt blots an utwussen [[Wedderkäuer]] verfuttert. De Samen könnt bit zirka 20 Perzent Ööl un 50 Perzent Boomwollsamenkook presst wurrn. Schalen billen den Rest.

Boomwollsamen gullen in den [[USA]] fröher ok as [[Huusmiddel]], um en  [[Schwangerschapsafbröök]] hentokriegen.

=== Bestanddeelen un  Verarbeitung ===
[[Datei:Cellulose Sessel.svg|thumb|Cellobiose (en Glucose-Dimer) bild de Grundeenheit vun Zellulose]]
Bi de Uparbeiten vun de Boomwull gaht blots rund teihn Perzent vun dat Rohgewicht verloren. Wenn de [[Wass]]-, [[Protein|Eiwitt]]- un wiederen Plantenreste entfernt sünd, blifft en natüürlich  [[Polymer]] ut [[Zellulose]] torüch. In' Gegensatz to völ anner Natuurfasern hett Boomwull kien  [[Lignin]]- oder [[Pektin]]bestanddeelen un blots en minn geringe Menge an [[Hemizellulose]] vun etwa 5,7 Prozent.<ref>A. K. Mohanty, M. Misra,G. Hinrichsen: ''Biofibres, biodegradable polymers and biocomposites: An overview.'' In: ''Macromolecular Materials and Engineering.'' 2000, Utgaav 276/277, S.&nbsp;1–24.</ref> Somit besteiht de Boomwullfaser, neben de Wachsschicht, meest blots ut hoochkristalliner Zellulose.
De besünner Anordnung vun de Zellulose gifft de Boomwull en hooch Rietfastigkeit. Jede Faser besteiht ut 20 bit 30 Lagen Zellulose in en dreiht Struktur.

== Wertschaplich Bedüüden  ==
[[Datei:Cotton sofa.JPG|mini|Verarbeit Boomwull as Sofabetoog]]

=== Weltproduktschoon ===
2012 wurn weltwiet insgesamt 25,95&nbsp;Mio.&nbsp;t Boomwull produzeert (blots Lint ahn Linter, s.&nbsp;o.) De teihn gröttsten Produzenten hemm tosommen 88,9 % vun Weltproduktschoon arnt:

{| class="wikitable sortable"
|+De gröttsten Boomwullproduzenten (2012)<ref name="FAOSTAT">[http://faostat.fao.org/DesktopDefault.aspx?PageID=567#ancor Statistik der] [[FAO]] 2014, Landwertschapsorganisatschoon vun de UN, afropen an' 12. Januar 2016.</ref>
|-
! Rang
| Flagg
! Land
! Produktschoon (in Tsd. [[Tünn (Eenheit)|t]])
! Anteil
|-
| 1 || [[Bild:Flag_of_the_People's_Republic_of_China.svg|25px]] || Volksrepubliek China || align="right" | 6840 || align="right" | 26,4 %
|-
| 2 || [[Bild:Flag of India.svg|25px]] || Indien || align="right" | 5321 || align="right" | 20,5 %
|-
| 3 || [[Bild:Flag of the United States.svg|25px]] || USA || align="right" | 3598 || align="right" | 13,9 %
|-
| 4 || [[Bild:Flag of Pakistan.svg|25px]] || Pakistan || align="right" | 2215 || align="right" | 8,5 %
|-
| 5 || [[Bild:Flag of Brazil.svg|25px]] || Brasilien || align="right" | 1638 || align="right" | 6,3 %
|-
| 6 || [[Bild:Flag of Uzbekistan.svg|25px]] || Usbekistan || align="right" | 1052 || align="right" | 4,1 %
|-
| 7 || [[Bild:Flag of Australia.svg|25px]]  ||Australien || align="right" | 973 || align="right" | 3,8 %
|-
| 8 || [[Bild:Flag of Turkey.svg|25px]] || Törkie || align="right" | 851 || align="right" | 3,3 %
|-
| 9|| [[Bild:Flag of Greece.svg|25px]] || Grekenland || align="right" | 367 || align="right" | 1,4 %
|-
| 10 || [[Bild:Flag of Mexico.svg|25px]]  ||Mexiko || align="right" | 220 || align="right" | 0,8 %
|-
|- class="sortbottom"
! !! style="text-align:left;" | !! style="text-align:left;" | weltwiet !! style="text-align:right;" | 25.955 !! style="text-align:right;" | 100,00 %
|}

=== Pries an de Warenterminbörse ===
Tüschen Mai 2011 un Mai 2014 schwank de Boomwullpries an de  New Yorker Warenterminbörse (NYBOT) tüschen ca. 0,70 un 1,40 [[US-Dollar|US-$]]. An' 19. Mai 2014 leeg he bi 0,89 US-$ pro amerikaansch Pund (453,592&nbsp;Gramm).<ref>[http://www.ariva.de/baumwolle_nybot-kurs Baumwollkurs auf ariva.de], afropen an' 19. Mai 2014.</ref>

== Recycling ==
Boomwull hett den [[Recycling-Code]]-60 (TEX).

== Gesundheitliche Risiken ==
Boomwullfasern un deren Stoff könnt, as all [[Zellulose]]fasern, wegen de [[Glykosidisch Binnen|glykosidisch Binnen]] vun de Aart β1→4 nich vun [[Söögdeerter]] afbaut wurrn.<ref>Jeremy M. Berg, John L. Tymoczko, Lubert Stryer: ''Stryer Biochemie.'' 6. Uplaag. Spektrum Akademischer Verlag, München 2007, ISBN 978-3-8274-1800-5.</ref> Je nah Reinigungsperzess kommt todem ünnerscheedlich Mengen an verbleven plantlich un bakteriell [[Antigene]]n ut dat Utgangsmaterial vör.<ref>V. Castranova, D. G. Frazer, L. K. Manley, R. D. Dey: ''Pulmonary alterations associated with inhalation of occupational and environmental irritants.'' In: ''[[Int Immunopharmacol]].'' (2002), Bd.&nbsp;2(2–3), S.&nbsp;163–172. PMID 11811921.</ref> Faken Inahmen vun de Stoff vun Zellulosefasern führt to en [[Bioakkumulatschoon]] in de Lung, de sück in dat Krankheitsbild vun de [[Byssinose]] ütern kann.<ref>E. Tátrai, M. Brozik, Z. Adamis, K. Merétey, G. Ungváry: ''In vivo pulmonary toxicity of cellulose in rats.'' In: ''[[J Appl Toxicol]].'' (1996), Bd.&nbsp;16(2), S.&nbsp;129–135. PMID 8935786.</ref><ref>L. Rushton: ''Occupational causes of chronic obstructive pulmonary disease.'' In: ''Rev Environ Health'' (2007), Bd.&nbsp;22(3), S.&nbsp;195–212. PMID 18078004.</ref><ref>D. C. Christiani, X. R. Wang: ''Respiratory effects of long-term exposure to cotton dust.'' In: ''Curr Opin Pulm Med.'' (2003), Bd.&nbsp;9(2), S.&nbsp;151–155. PMID 12574696.</ref>

== Literatur ==
* [[Sven Beckert]]: ''Empire of Cotton. A Global History.'' Knopf, New York 2014, ISBN 978-0-375-41414-5.
** ''King Cotton: Eine Globalgeschichte des Kapitalismus'' (Översett vun Annabel Zettel un Martin Richter). Beck, München 2014, ISBN 978-3-406-65921-8.
* Michael D. Coe (Hrsg.), Dean Snow, Elizabeth Benson: ''Weltatlas der alten Kulturen. Amerika vor Kolumbus.'' Christian, München 1986, ISBN 3-88472-107-0, S.&nbsp;204.
* D. A. Farnie, D. J. Jeremy (Hrsg.): ''The Fibre that Changed the World. The Cotton Industry in International Perspective, 1600–1990s.'' Oxford University Press, New York 2004.
* Wolfgang Haberland: ''Amerikanische Archäologie''. WBG, Darmstadt 1991, ISBN 3-534-07839-X.
* ''[[Herder-Lexikon der Biologie]].'' 7 Bände, Spektrum Akademischer Verlag, Heidelbarg 1994, ISBN 3-86025-156-2.
* Henry Hobhouse: ''Fünf Pflanzen verändern die Welt: Chinarinde, Zucker, Tee, Baumwolle, Kartoffel'' (Originalttitel: ''Seeds of change, Five Plants That Transformed Mankind'',  översett vun  Franziska Jung). 4. Uplaag, dtv, München 1996, ISBN 3-423-30052-3.
* [[Hans Läng]]: ''Kulturgeschichte der Indianer Nordamerikas.'' Gondrom, Bindlach 1993, ISBN 3-8112-1056-4.
* Wolfgang Mönninghoff: ''King Cotton: Kulturgeschichte der Baumwolle''. Artemis und Winkler, Düsseldörf 2006, ISBN 978-3-538-07232-9.
* Pietra Rivoli: ''Reisebericht eines T-Shirts''. Ein Alltagsprodukt erklärt die Weltwirtschaft (Originaltitel: ''The Travels of a T-Shirt in the Global Economy,'' översett vun Christoph Bausum), [[Econ Verlag|Econ]], Berlin 2006, ISBN 978-3-430-17765-8. 
* C. Wayne Smith, J. Tom Cothren: ''Cotton: Origin, History, Technology, and Production.'' Wiley 1999, ISBN 0-471-18045-9.
* Ursula Völker, Katrin Brückner (Hrsg.): ''Von der Faser zum Stoff. Textile Werkstoff- und Warenkunde''. 34. Uplaag, Handwerk + Technik, Hamborg 2009, ISBN 978-3-582-05112-7.
* Carina Weber, Dagmar Parusel: ''Zum Beispiel Baumwolle'', Lamuv, Chöttingen 1995, ISBN 3-88977-408-3 (= ''Lamuv Taschenbook'', Band 117, ''Süd-Nord'').

== Weblenken ==
{{Commons|Gossypium|Boomwull}}
* [http://www.icac.org/ International Cotton Advisory Committee (engelsch)]
* [http://r0.unctad.org/infocomm/anglais/cotton/sitemap.htm Informatschonen to Boomwull vun de Konferenz vun de Vereente Natschonen för Hannel un Entwicklung (engelsch)]
* [http://www.agrocel-cotton.com/english/en_glossary_of_terms.html Glossar vun Boomwull-Fackbegreep (engelsch)]
* [http://www.tis-gdv.de/tis/ware/fasern/baumwoll/baumwoll.htm Boomwullinformatschonen vun de Transport-Informations-Service]
* [http://www.youtube.com/watch?v=m_VyFyURXWw ''Die textile Kette''] in 5 Folgen up you tube

== Enkeld Nahwiesen ==
<references />

[[Kategorie:Planten]]