Maya (Indianers)
De Maya sünd en Volk vun de Indianer in Middelamerika. Se hefft in de vörkolumbisch Tiet grode Rieken grünnt un en hoge Kultur tostann bröcht.
As de Maya-Rieken bleuhen döen, stellen se en mächtige un hoge Kultur vör. Tomeist warrt vun een Maya-Kultur spraken, man achter düsse Kultur staht ganz verscheden Völker mit verscheden Spraken. Man all düsse Völker weern mehr oder minner verwandt mit'nanner un spraken ok mehr oder minner verwandte Spraken. Dat is begäng, en Verscheel to maken twuschen Hoochlandmaya in Chiapas un Guatemala un Siedlandmaya in Yucatán, in Petén un in Belize. Mit den Loop vun de Geschicht sünd de groden Öörd vun de Maya vun dat Hoochland na dat Siedland wannert un denn in den Norden vun Yucatán.
As de Spaniers ankamen weern, weer de klassische Tiet vun de Maya al vörbi. An't Enn vun dat 15. Johrhunnert weern bloß noch ganz in'n Noorden vun Yucatán wichtige Öörd vun de Maya to finnen. In de Midden vun dat Siedland leben dormals nich mehr veel Lüde. En egen Maya-Kultur geev dat to düsse Tiet in dat süüdwestlich Hoochland: Dat weer de Kultur vun de Quiché. Anners as veel anner Völker vun de Indianers gifft dat ok hüdigendags noch Maya. Se leevt up de Yucatán-Halfinsel un in Belize, in Honduras un in Guatemala.
Beröhmt wurrn sünd de Maya vunwegen jem ehr Mathematik un vunwegen jem ehren besunnern Maya-Klenner, schreben in Maya-Schrift. Düsse Schrift un de Klenner, man ok dat Anboon vun Mais weern Egenaarten vun de Maya.
De Schrift kann een hüdigendags (2006) to'n groden Deel lesen. De Grundlaag vun düsse Schrift sünd meistendeels Bildtekens, man dat is doch mehr as bloß en Ideogramm-Schrift. So wat geev dat in ganz Oolt-Amerika nich noch mol.
In de Steder geev dat Pyramiden mit Stufen, Palästen, Öörd to'n Bekieken vun de Steerns un Pok ta Pok (Speelplätz för Ballspelen).
Mit Steen, Toon, Holt un Stoff konnen de Maya-Künstlers un -handwarkers goot ümgahn. Just so goot weern se bi de Maleree. Metall (as Gold, Sülver un Kopper) keem eerst laat up un wurr meist bloß bi de Ritualen bruukt.
Historie
[ännern | Bornkood ännern]Fröhe vörklassische Tiet (üm 2000 v. Chr. rüm – 900 v. Chr.)
[ännern | Bornkood ännern]In de eerste vörklassisch Tiet gifft dat to’n eersten Mol Öörd, wo de Minschen up Duur tohopenleevt. Mit de Buuree geiht dat vöran. In Cuello in Belize hefft Utgrävers de öllsten Saken funnen, de to de Maya torekent weern könnt. Dat warrt annahmen, de stammt ut de Johren üm 2000 v. Chr. rüm. Vun dor ut sünd de Lüde denn na den Golf vun Mexiko in’n Noorden hentagen. Dor hefft se sik bi upspleten. In Copán in Honduras siedelt de eersten Jägers üm 1100 v. Chr. rüm. Ok in de fröhe vörklassisch Tiet is de Oord Lamanai grünnt wurrn. Dor hefft in eenßen weg bi 3.000 Johr lang Lüde wahnt. Dor is dat en vun de Öörd mit, wo an’n längsten Minschen siedelt hefft. Üm un bi 1000 v. Chr. is Cahal Pech grünnt wurrn. Bit üm 700 n. Chr. hefft dor Lüde wahnt.
Middelste vörklassische Tiet (üm 900 v. Chr.-400 v. Chr.)
[ännern | Bornkood ännern]In de middelste vörklassisch Tiet siedelt de Maya in dat ganze Land. Nu warrt ok Hannel dreben mank de Städer. In dat 7. Johrhunnert v. Chr. finnt sik de eersten Footstappen vun de Maya in de Gegend vun Tikal in Guatemala. An den Golf vun Mexico weert üm 500 v. Chr. de eersten Buwark un Tempel ut Steen upstellt. To de Maya ehr eersten groden Städer höört El Mirador (mit de Maya ehr hööchste Pyramide) un Nakbe. De liggt ok beiden in dat hüdige Guatemala.
Late vörklassische Tiet (üm 400 v. Chr. – 250 n. Chr.)
[ännern | Bornkood ännern]In düsse Tiet wasst dat Volk unbannig. Grode Städer kaamt up un de Monarkie warrt inföhrt. De Stadt El Mirador warrt üm 50 n. Chr. rüm vun ehr Inwahners verlaten.
Fröhe klassische Tiet (üm 250 – 600)
[ännern | Bornkood ännern]In Tikal finnt sik de eerste Stele vun de Maya, wo en Johr up angeven is. Dat is 292. In dat Johr 562 brickt de grode Krieg twuschen Calakmul un Tikal ut.
De late klassische Tiet (üm 600 -900)
[ännern | Bornkood ännern]Chichén Itzá warrt üm 650 rüm grünnt.
In düsse grode Tiet bestünn de Maya-Kultur in en Reeg vun Stadtstaaten. Jedeen Staat harr sien egen Regenten un allerhand Vullmachten, de ünner em stünnen. De Maya ehre Hoochkultur bleih in düsse Johren un breet sik öber de ganze Halfinsel vun Yucatán ut. Dormals sünd ok de Städer Uxmal un Coba grünnt wurrn. Annere wichtige Städer weern Tikal, Calakmul, Bonampak un Quiriguá. Düsse Städer harrn to’n Deel mehr as 10.000 Inwahners. Dor weern se grötter mit, as de gröttsten Städer in Middeleuropa to düsse Tiet. Ünner’nanner weern se faken mit Straten verbunnen, de up’n Damm anleggt wurrn sünd (Sacbé).
In düsse klassische Tiet hören ok Bonampak, Calakmul, Caracol, Xunantunich, Lubaantun, Copán, Dos Pilas, Nakum, Naranjo, Palenque, Piedras Negras, Rio Azul, Tikal, Yaxchilán oder Yaxha to de groden un wichtigen Öörd.
Tosamenbreken vun de Kultur in dat zentrale Siedland
[ännern | Bornkood ännern]Al in dat 9. Johrhunnert warrt in dat süüdlich Platteland de een oder anner Oort vun de Maya upgeven. In de Tiet, de denn keem, hefft de ganzen middelsten Kuntreien vun Yucatán unbannig veel Inwahners verlaren. En ganzen Barg vun Städer sünd verlaten wurrn un de Anlagen för dat Tobringen vun dat Water güngen in’n Dutt. Nah de Midden vun dat 10. Johrhunnert warrt in dat ganze Siedland nich een steenern Suul mehr upstellt. De Forschers snackt siet lange Tiet al öber de Grünnen vun düt Ut’neenbreken vun de Maya-Staaten. Dor gifft dat tomeist twee Antwoorten up: De ökologisch un de Nich-ökologisch Antwoort.
De ökologische Versöök, düssen Ünnergang to verklaren, kickt sik dat Gegenanner vun Minsch un Umwelt an. In de late klassische Tiet is dat jümmers slechter wurrn. De Tall vun Inwahners weer unbannig rupkladdert, man dat Ackerland harr sien Grenzen un faken weer dat ok keen good Land. Anboot wurrn is dor woll mit dat ole Milpa-System. Dat dö veel Land verbruken un geev nich so veel her. Al in dat Johr 1921 hett de Forscher O.F. Cook dorüm seggt, dat Land weer utpovert, de Lüde harrn nix mehr to bieten.
De nich-ökologische Versöök, de Saak to verklaren, gaht up ganz verschedene Straten. De een seggt, dat harr woll Angreep vun buten geven, annere meent, Süken oder anner Katastrophen weern öber dat Volk kamen oder dat Weer speel verrückt. Archäologens hefft nu Bewiesen funnen, dat de Tolteken in den Noorden vun Yukatán inmarscheert sünd. De meisten Forschers glöövt dat aber nich, dat de Krieg en Grund weer, dat ganze Siedland uptogeven.
De Geoloog Gerald Haug hett in dat Johr 2003 rutfunnen, dat dat in’t 9. un 10. Johrhunnert in Venezuela weniger regent hett, as in de Johren dorvör. Nu meent de wecken Forschers, dat heet ja woll, dat de Maya dat Land vunwegen dat Klima (besunners vunwegen Dröögde) verlaten mössen. Ok de Ünnergang vun de Grootstadt Teotihuacan in de Midden vun Mexiko kann dor wat mit to doon hebben.
De Tiet nah de klassische Tiet (üm 900- 1511)
[ännern | Bornkood ännern]Bi de Maya ehr Buwarken is nu to sehn, dat se sik veel vun de Tolteken afkeken hefft. Grode Öörd ut düsse Tiet sünd Coba, Chichén Itzá, Ek Balam, Mayapan, Tulúm un Uxmal.
Tiet vun de spaansche Kolonie
[ännern | Bornkood ännern]Conquista (1511-1697)
[ännern | Bornkood ännern]Toeerst hefft sik de Spaniers de Landstreken mol ankeken, denn versöchen se, de Maya ünner to kriegen. Amenn hefft se dor 170 Johren för bruukt. De leste Staat vun de Maya, den se ünner de Fööt pett hefft, weer de Itzá-Staat vun Tayasal in Petén. Dat passeer 1679.
De Maya in Mexico, Guatemala un Belize
[ännern | Bornkood ännern]
Vun 1847 af an güngen de Maya ehr Nahkamen gegen de Macht vun den Staat vun Mexiko gegenan. Düsse Upstand warrt de Kastenkrieg nömmt. 1850 boon se den Tempel vun dat Krüüz, dat snacken deit un grünnen bi düssen Tempel jem ehr Hööftstadt Chan Santa Cruz. De is eerst 1901 vun de Armee vun Mexiko innahmen wurrn.
De histoorsche Globen vun de Maya
[ännern | Bornkood ännern]kiek ok : De Maya ehr Gödder
Städer vun de Gottkönigen in’n Regenwoold
[ännern | Bornkood ännern]Bi de Städer vun de vergahn Maya-Kultur fallt dat up, dat de meisten Buwarken för den olen Globen bruukt wurrn sünd. De Religion un de Preesters mütt in de klassisch Tiet en unbannig grode Rull speelt hebben. Baas vun de Stadtstaaten weern dormals tomeist Königen, de to glieke Tiet ok en religiöös Amt utöövt hefft. Ok de Herrschers un de Böversten in de Maya-Staaten mössen de religiösen Ritualen mitmaken. Dat kann en up ole Biller sehn. Düsse Ritualen weern faken gruulich.
Tiet un Welt
[ännern | Bornkood ännern]As anner Völkers in Middelamerika glöven de Maya, dat de Tiet in en Krink lopen dö. Dat wurr nippe ankeken un in verscheden Klenners upschreven, wie düt un dat, wat passeer, jümmers wedder keem. Mit düsse Rundlööp (Zyklen) in de Astronomie un up de Eer harrn ok de Fiern un de Ritualen vun de Maya to kriegen. De Preester ehr Upgaav weer, dat se verklaren schollen, up wat vun Aart düsse Rundlööp tosamen hüngen un wat passer, wenn de een mit den annern tohopenrekent wurr. Just, as anner Völker ok, hefft sik de Maya de Welt so vörstellt, dat de dree Stockwarken harr: De Ünnerwelt, de Eer un den Heben.
Gödder un Oppers
[ännern | Bornkood ännern]Just, as bi anner Völker in Middelamerika speel bi de Maya dat minschlich Bloot en besunnere Rull. Lüde, de wat to seggen harrn, hefft sik süms Bloot afnahmen. Dor hefft se sik för mit en dornigen Faden dör de Lippen oder dör de Tung dör staken oder se hefft sik den Penis anprickt. Wenn dat för den Globen wat weert ween hebben scholl, denn möss dat kullen hebben. Up Biller ut de klassisch Tiet is faken de Droomslang to sehn, wenn Bloot oppert warrt. Dat is aber nich klaar, ob dat bedüden schall, dat de Lüde Drööm harrt hefft, wenn se jem ehr Bloot hengeven döen.
De Maya glöven, in dat Bloot, dor seten de Seel un de Kraft vun dat Leben in. De Seel stellen se sik vör as Luft oder as Rook. Dor hefft se dat Bloot ok üm up Papeerstriepen lopen laten un denn achterher verbrennt.
De Maya glöben, dat dat veel Gödder geev (Polytheismus). Se hefft sik vörstellt, dat düsse Gödder, just so, as de Minschen, starven könnt. Dat Opper scholl dor de Gödder nich bloß fründlich üm maken, man dat scholl jem ok an’t Leven holen. So weer dat bi den Globen vun de Azteken ok. Dor weern in de Maya-Kunst ok Biller ganz begäng üm, wo en König to sehn is, de en Gott as en lüttjet Söögkind up’n Arm hett. Man up de anner Siet hefft se sik de Gödder ok uroolt vörstellt.
In de Maya ehr Religion weer dat ganz begäng, Minschen to slachten. In de Goddesdeensten sünd Minschen de Köpp afslahn wurrn, se sünd in Cenotes versapen wurrn, se wurrn uphungen, mit Stenen doot smeten, mit Gift an’e Siet bröcht oder ok lebennig begraven. Ok Liddmaten vun dat Lief sünd afsneden wurrn. Just as bi de Azteken geev dat ok de gruulich Aart, de Opper to slachten dör dat Upsnieden vun den Buuk un dat Rutrieten vun dat lebennig Hart. Besunners in de Tiet nah de klassisch Tiet is dat to sehn. Slacht wurrn sünd just so Fienden, de in’n Krieg infungen wurrn sünd, as ok Lüde vun dat egen Volk, ok vun de Böversten vun dat Volk.
Hüdigendags is noch nich klaar, wer wannehr, up wat vun Aart un wo slacht wurrn is för de Gödder. Wiß is up jeden Fall – dor gifft dat veel Biller vun – dat de infungen Fienden in gröttere Tall doot maakt wurrn sünd. Womöglich kemen düsse Slachtopper ut de Böversten vun de Fienden. Dat is ok nich ganz klaar, ob de Maya Kriegen bloß dor üm anfungen hefft, dat se Lüde to’n Slachten infangen konnen oder vunwegen dat de Königen mit dat Slachten vun jem ehr Fienden sik vör de Minschen dickdoon wullen un ok noch jem ehren Globen an de Gödder wiesen wollen. So weer dat bi de Azteken.
Wi weet vundagen, dat to de Maya-Kultur veel Krieg tohören dö. Man dat is nich antonehmen, dat de Maya ok bloß mit groden Afstand so veel Minschen slacht hefft, as de Azteken. Man dat stimmt ok nich, as en dat fröher annahmen harr, dat de Maya nu anners as de Azteken Freden holen hefft un an un for sik dat Slachten vun Minschen bi jem bloß wenig vörkeem. Besunners vun 1973 af an, as de Maya ehr Schrift to’n Deel upslaten wurrn is, sünd de Forschers dor düütlich vun afkamen.
De Maya vundaage
[ännern | Bornkood ännern]Hüdigendags leevt bi 6,1 Million Maya [1] up de Halfinsel Yucatán, man ok in Belize, in Guatemala un in Honduras. In Guatemala sütt dat so ut, dat bi 40% vun de Inwahners vun dat Land to de Maya tohöört. In Belize sünd dat bi 10%. Ok hüttodaags leevt de meisten Maya vun de Mais-Buuree. De Religion bi jem is en Mengelmoos ut christlichen un egen Globen. Jedeen Maya-Gemeende hett ehr egen weltlich un geistlich Hööften. Höhner, Krüder oder Kersen weert oppert. De verscheden Gruppen vun dat Volk weert ok vunwegen ehr Kledaasch ut’neen holen.
De Lacadon-Maya in Chiapas sund bekannt wurrn, weil se noch ganz in de ole Aart leben doot. Se dreegt noch de witten Kattuun-Kleder, de een ut ole Biller kennt. Vun’t Christendom wüssen se ok nich so bannig veel. Man vunwegen den Turismus un vunwegen de Mission vun evangelikalen Gruppen ännert sik bi jem just allerhand. Jummers mehr vun de Maya treckt sik modern Kledaasch an. Jummers mehr sünd an’t Stroom-Nett anslaten un hefft Radio oder Fernsehen. In de Maya-Dörper gifft dat midderwielen ok Autos. Allerhand Indianers leevt hüdigendags ok vun den Turismus.
En besunnere Laag gifft dat bi de Maya-Dörper in den Bundsstaat Chiapas in Mexiko, wo de Zapatisten an de Macht sünd. Dor sünd se in de verleden Johren to’n groden Deel sülvstännig wurrn un könnt sik süms verwalten.
