Eerpel
De eerpel of pieper (Solanum tuberosum) is n plaante die onder de grond n energieveurraod (zetmeel) anleegt in de vorm van n knolle, die meestentieds oek eerpels eneumd wörden. De knollen wörden evormp an stengels die onder de grond zitten (stolonen eneumd). In de eerpel koemen twee types zetmeel veur, amylose en amylopektine, waorvan 10% amylose. In 2005 is veur t eerst n ras in de haandel ekeumen mit zwat 100% amylopektine.
De eerppel is wereldwied nao rieste, weite en mais t meest verbouwden voedselgewas.
Geschiedenisse[bewark | bronkode bewarken]
De eerpel kömp oorspronkelik uut Zuud-Amerika, en is naor Europa ebröcht deur ontdekkingsreizigers. De eerpels greuiden hoge op t Andesgebargte waor aandere plaanten niet greuien konnen. De eerpel vun zien weg naor t Westen deurdat Spaanse monniken de eerpel in de tunen plaanten. Al gauw wördden de eerpel erkend as voedsel en in de 17e eeuw wördden de eerpel in alle Europese laanden verbouwd. Deur zien hoge gehalte vitamine C wördden t vake gebruukt um scheurbuuk te bestriejen.
Teelt[bewark | bronkode bewarken]
De belangriekste teeltgebiejen van konsumpsie-eerpels in Nederlaand bin Flevolaand, Zeelaand en Noord-Braobaant. In de Veenkoloniën wörden veule fabriekseerpels veur de zetmeelwinning eteeld en in t noorden vanwegen minder luzen pooteerpels.
De eerpel hef 2n=48 chromosomen en is n autoploïde tetraploïd. Eerpels wörden zwat altied ekweekt as n enkele kloon mit zo goed meugelike genen. Alle 'bintjes' bin bieveurbeeld van een kloon aofkomstig.
Algemeen[bewark | bronkode bewarken]
In n bulte Europese en westerse laanden is de eerpel een van de baosisvoedingsmiddels: liek as rieste, pasta en brood is t n belangrieke bron van koolhydraoten.
De eerpel beheurt tot de nachtschaofamilie, liek as de tomaot, de paprika en tabak: de greune delen van de eerpelplaante bin giftig. Liek as aandere lejen van de nachtschaofamilie zitten der in de plaante alkaloïden. Eerpelplaanten kunnen naost knollen bezen vormen. Disse bezen bin in tegenstelling tot de bezen van de tomaot naor giftig. Tussen de verschillende eerpelrassen bin der grote verschillen in de vorming van bezen.
Gebruuk van eerpels[bewark | bronkode bewarken]
De hele eerpels (45%)[bewark | bronkode bewarken]
Tegenswoordig wörden der aordig wat eerpels gebruukt in de patatindustrie. In Groningen zegen ze as ze patat gaon haolen: even n vette bek hoaln.
- Chips
- Eerpelslaod
- Patat
- Rösti
- Vars (tafeleerpels)
Zetmeeleerpels (31%)[bewark | bronkode bewarken]
- Eerpelpuree
- grondstof veur de eerpelzetmeelindustrie
Pooteerpels (24%)[bewark | bronkode bewarken]
- Verkoop in binnen- en butenlaand as niej pootgoed
Rassen[bewark | bronkode bewarken]
|
|
|
Nedersaksies[bewark | bronkode bewarken]
|
|
Wikiweurdebook: eerpel - weurdebook, woordherkumste, variaanten| Bronnen / wellen: |
Uutgaonde verwiezing[bewark | bronkode bewarken]
|
Commons: Eerpel - plaatjes, filmkes en/of gelüüdsbestanden. |
|
|
Commons: Eerpel - plaatjes, filmkes en/of gelüüdsbestanden. |
Wikiweurdebook: eerpel - weurdebook, woordherkumste, variaanten
|
Dit artikel is eskreaven in et westveluwske dialekt van Nunspeet, in de Algemene Nedersaksiese Schriefwieze. |