Nedersaksische Beweging
.jpg)
De Nedersaksische Beweging, deelwies ook regionale oder regionalistsche Beweging, is een Begreep för ene Bewegung in’n Nedderlannen tiedens de 1950-er Jaren, de sik to’n groten Deel uut Akademikers un nedderlandsch-neddersassisch Schrievers tohoopsett. De Bewegung harr de Afsicht den Stand vun dat Neddersassische to verbetern un Kuntakten twüschen de nedderlandsche un düütsche Sied vun dat plattdüütsche Spraakrebeed to knütten. Wichtige Lüüd för düsse Bewegung weren Jan Naarding, Herman Bezoen, Arnold Rakers, Willem Diemer un Klaas Hanzen Heeroma, de dat Nedersaksisch Instituut an de Rieksuniversität Grönneng. Fruenslüüd, de sik för de Bewegung engageren weren de oostfreesche Schrieversch Wilhelmine Siefkes, de eemslandsche Schrieversch Maria Mönch-Tegeder, de Bentemer Schrieversch Lucie Rakers un de dallandsche Dichtersch Johanna van Buren.
Gebruuk van de Begreep
[ännern | Bornkood ännern]De Nedersaksische Beweging weer nienich ene Bewegung, de sik ünner enen bestemmten Naam formaal grünnt het. De Naam is een Överbegreep för verscheden Arbeidskrinks, Organisatschonen un Tiedschriften, de dunntomalen opkemen un togang weren. Deelwies hebbt Lüüd, de in Gruppen vun düsse Bewegung aktiv weren, den Naam wal bruukt, so schreev Willem Diemer in enen Brief an Klaas Hanzen Heeroma över „de Nedersaksische Beweging“.[1] De Spraakwetenschopper Hendrik Entjes, sülvenst binnen de Bewegung aktiv, nööm Arnold Rakers den „theoreticus“ van de Bewegung, man fünn Nedersaksische Beweging „een te groot woord“. Doch güng he sülvenst den Begreep nich heel uut den Weg. In enen Artikel in de Driemaandelijkse Bladen beteken Entjes 1975 as „de regionalistische stromingen in het Nedersaksische gebied, of zo men wil de Nedersaksische Beweging van de jaren vijftig un zestig“.
De Dialektoloog Harrie Scholtmeijer nöömt Herman Bezoen, Jan Naarding un Arnold Rakers de „founding fathers van de Nedersaksische Beweging in Nederland, zeker van de wetenschappelijke poot daarvan“.
Gaanks veur de moderspraoke
[ännern | Bornkood ännern]De Bewegung organiseer Symposien, richt den Sassischen Schrieversbund mit regionaolen Schrieverskrings op un versöch mit de Vosbargenschrievwies ene gemeensame grenzöverstrieden Schrievwies to etableren. Klaas Heeroma versöch den plattdüütschen Schrievers un Schrieverschen to verklören woans se ene 'streektaalcultuur' grünnen köönt un ünnerstreek sünnerlich dat de Plattdüütschen un Nedderlandsch-Neddersassischen enen 'taalwil' opbuen mööt. Um te kunnen samenwarken, mussen mèensen uut een groot, veulzi'jdig un zölfs internationaol gebied menare jao in de mute kommen. Tiedschriften zoas 't Swieniegeltje (eerst Grunnings, al rap pan-Saksisch un een soortement spreekbuus van de Bewegung), Oeze Volk (Drèents) un De Moespot (Oaveriessels un Gelders) wördden op-ericht, daorin men de streektaalschrieverije un -cultuur perbeerden uut te bouwen. As oaverkoepelnde Begreep veur 't Nedersaksisch van Nederland un Düütschland wördden wal 't woord 'moderspraoke' of 'modersproake' gebruukt.
De driestigheid dan wal wèenst naor een krachtige Nedersaksische identiteit drokten hum bi'j partie mitwarkers uut as de 'twintigmiljoendreum': de zienswiese det twintig miljoen mèensen, 'van de Veluwe töt Sleeswiek-Holstien', de taal praotten un det zi'j hierdeur un deur heur edielde cultuur un lebensholding een ienheid zolden kunnen vörmen - al was d'r zopas nog oorlog ewest.
Historie van de Bewegung
[ännern | Bornkood ännern]Zwolle (1953)
[ännern | Bornkood ännern]Op den 3. Januar 1953 kemen in Zwolle op Initschtiv van Willem Diemer Repräsentanten van kulturellen Organisatschonenn uut Grönneng, Oaveriessel, Drenthe un de Achterhoek tohoop. Se harrn in’n Sinn de kulturellen Kuntakten twüschen de neddersassischen Regionen to verbetern. De Tohoopkumst stünn ünner de Vöörsitt van Jan Naarding; uut Düütschland weer Arnold Rakers kamen. Naarding faat den Sinn un de Afsicht van dat Drepen tohoop, un see, dat de Tohoopkumst de Kräft bünneln schull un na buten seen laten schull, dat de neddersassische Kultuur in’n Nedderland Würklichkeid is, wat na em faken afstrieden warrt. Een Kommitee schull opricht warrn, dat de Kuntakten twüschen Grönneng, Drenthe, Oaveriessel un de Achterhoek. Dat keem man nich to Stann.
Goor (1953)
[ännern | Bornkood ännern]Op de Tohhopkumst van de Algemene Vereniging Twente op den 28. Februar 1953 in Goor, höll Arnold Rakers ene Reed över de Belang van’n Regionalismus as Philosophie för dat Neddersassische, de op Willem Diemer groten Indruck maakt het. Diemers wannel so siene Ansicht, dat Regionalismus vöör all ökonomisch Tohooparbeid wesen schull to een kulturell Idee un een Gefööl ween schull. So neem Rakers groten Inflood op Diemers, de later een van de wichtigsten Organisaters för de Nedersaksische Beweging warrn schull. Rakers siene Denkbillers un Diemer sien Nettwarkeree un organisatoorsch Talent güngen so later Hand in Hand.
Everlo (1953)
[ännern | Bornkood ännern]Een eerst neddersassisch Symposium hebbt Willem Diemer, Arnold Rakers un Jan Naarding den 28. Dezember 1953 in dat Buhuus van dat afbraken Haavsaat van Everloo, bi Volthe in Deanekaamp. Ook veel Deelnemerschen un Deelnemers uut Düütschland weren kamen: van de Heimatverein der Grafschaft Bentheim Arnold Rakers, Ludwig Edel, Karl Sauvagerd, Willy Friedrich un Arno Piechorowski; van de Emslandske Sellskup Maria Mönch-Tegeder; uut Mönster Gustav Merten van de Plattdüütschen Binnenkrink un Josef Schepers; uut Oostfriesland Harm Wiemann. Van de nedderlandsche Kant weren ünner annerr Hendrik Entjes un Johan Buursink daar.
Rakers un Jan Jans hölen de wichtigen Vöördrääg. Rakers sien Vöördrag, Het wezen van de moderspråke un språåkůnderzöök, later ok sien „Everlo-praot“ oder „Everlo-preutien“ nöömt, het starken Indruck op de Luud maakt. He sprook över levige neddersassische Sprekergemeenschoppen gegenöver den geistlosen Uutganspunkt mit den de Spraakwetenschop dat Neddersassische bekieken doot. Mit Everloo, schreev Enthes later, keem 'een Nedersaksische interregionalistische Bewegung op gang geinspireerd door ideeën die Rakers daar toen ontvouwde. Op Vöörslag van dat Symposium överneem Klaas Hanzen Heeroma, de nee’e Perfesser för Neddersassisch an dat Nedersaksisch Instituut van de Rieksunverisität Grönneng, der Vöörsitterschop för ene Kommischoon, de ene eenheidliche Schrievwies för dat Neddersassische uutsinnen schull.
Wingst (1954)
[ännern | Bornkood ännern]In de Harbarg Wingst op de düütsche Sied in dat neddersassische Land Hadeln kemen Oostern 1954 Spraak- un Literatuurwetenschopper ünner dat Leid van de Hamborger Perfesser för Nedderdüütsch Walther Niekerken för ene Studienweek tohoop. Uut Grönneng weer Klaas Heeroma kamen un ook Arnold Rakers weer daar. Ook hier stünn een praktischen Uutgangspunkt för ene gemeensame Schrievwies in de Diskusschoon. Glieks na de Studienweek begünn ene Grupp Grönnenger Studenten so een Symposium to organiseren, dat ene gemeensame Schrievwies uutsinnen schull. Dat Resulaat weer dat Vosbargen-Symposium een Jaar later.
Vosbargen (1955)
[ännern | Bornkood ännern]Um een mandielige schriefwieze uut te warken orgeniseerde Heeroma van 12 töt un mit 19 april 1955 't tweide Nedersaksisch Symposium. 't Vund plaatse in een conferentieoord van de Rieksuniversität Grönneng, huus Vosbergen in 't noord-Drèentse Eel, körtbij Stad. Hoogleraars Nederduuts van de universiteiten van Kiel, Chöttingen, Hambörg un Mönster mit heur studenten wördden eneugd. Ok aandere taalkundigen un Nedersaksische schrievers uut Nederland un Düütschland wie 't nei deu reisden hen Vosbergen. 't Was veur 't eerst det zo'n bulte volk bijienkwaamp, een stok of tachentig lu, um heur te verdiepen in de perblemen die speulden rond 't Nedersaksisch. Se bespreuken fonologie un schriefwieze, waorbij hieltied een aandere deskundige een bepaolde variaant van de taal toelichtte. Wieder gunk 't aover de schrieverije van onder meer Twente un Benthem. In de aovenden was der poëzie un meziek, un der wördden Nedersaksische tenielopvoerings in de umgeving bezöcht.
Naarding un Rakers wussen 't gezelschop te aovertugen van de neudzake van een ienheidsschriefwieze, zowal veur mandielige verstaonberheid as veur kwaliteit in de schrieverije. Zij waren ok de heufdontwarpers van wat op de leste congresdag as de Vosbergenschriefwiese anvaard wördden, een wetenschoppelijk uuteprakkezeerde schriefwieze, niet fonetisch mar fonologisch, die 't risseltaot van compromissen was.
Maarkel (1955)
[ännern | Bornkood ännern]Op Initschativ van de Regionale Omroep Oost (ROO), die as ienige 't neudige adresmateriaol had, wördden schrievers uut 't hiele Nedersaksische gebied eneugd veur een bijienkomst op 25 juni 1955 in 't Twèentse Maarkel. Op dizze bijienkomst, eholden in hotel De Zwaan, wördden de Sassische Schrieversbund opericht, bedoeld as aoverkoepelnde bond veur de regionaole un pervinciaole schrieverskringun die in die tied in oprichting waren. Arnold Rakers höld een vurig betaog, 'Stried föör de Modersproake', veur een Nedersaksische 'weddergeboorte' an weerskaanten van de gröppe un de uutbouw van 't Nedersaksisch töt volweerdige cultuurtaal, krek as 't Fries un Afrikaans. Veule kraanten un bladen berichtten naoderhaand aover dizze bijienkomst.
Na de Bieenkummst in Maarkel verwies ook de Titel van de eerst Uutgaav in de Schriftenreeg Sassische Weddergeborte: Echos van Markelo (1955). Düsse Uutgaav, de Willem Dener ruutgeven het, was een Plädoyer in de Form van Breven, Berichten uut Dagbläder un anner lütte Stücken för de „moudertoal un „de regionoale gedachte“. Dat sülve Jaar noch wurr Rakers sien Stried föör de Modersproake as Deel van de Schriftenreeg ruutbrocht met Gedanken to den praktschen Aspekten to de Fraag wat för enen Naam de beste för de neddersassische Modderspraak ween kunn.
Troapel (1956)
[ännern | Bornkood ännern]De in Maarkel operichte Sassische Schrieversbund neugde sien schrieversleden, asok geleerden, aoverheden un wieder volk det mit cultuur gaanks was naor een studieconferentie in Troapel op 8 un 9 september 1956. Naor de conferentie, die plaatsevund in 't veurmaolige kloostercomplex, wördden ok wal verwezen as een 'nåberpråten'. Der waren zo'n honderd lu. Jan Naarding sprak der as veurzitter van de Schrieversbund. Klaas Heeroma vreug in sien praotien 'Streektaalcultuur in de Saksische gewesten' as de anwezigen 't de muite weerd vunden um heur moedertaal te redden. "Zegt gij […] ja, dan is de taalwil aanwezig, die u in staat zal stellen een afbrokkelende, steeds incompleter wordende taal op te stuwen tot een nieuwe, levenskrachtige, complete cultuurtaal." As veurweerden umme det meugelijk te maken nuumde hij een ienheidsschriefwieze - daor as e de Vosbergenschriefwiese veur anrikkemedeerde - un een normatieve grammatica, daor as een schrieftaal deur kun ontstaon die ofstaand dus te nemen van de dagense ummegaankstaal.
De conferentie wördden opeluusterd deur zang un een karkdienst, un der was een tentoonstelling aover 'Saksische geschriften', daor as nao de bijienkomst ok een brieder pebliek henne kun. 't Vierde nummer van de tweede jaorgaank van 't Swieniegeltje stund haoste kats in 't tieken van 't Troapelder naoberpraoten. Ok wördden der uutgebreid bij stille estaone in de landelijke un regionaole media in Nederland un angrèenzend West-Düütschland. Alderdeegs van Frieze kaante wördden naor anleiding van de conferentie de Nedersaksische Beweging as veurbield esteld veur de Frieze taalstrieders.
Nao Troapel maakte de redactie van 't Swieniegeltje in jk. 2, nr. 5 (1956) de belaans op:
- "vervast is ons bewegen haard aan 't wazen ... 'n Vergelieken mit Fraizen moakt ons nait ontevree. Dei heur bewegen is tien- tot twintegmoal zo old as Saksische, dei ja eerst noa 1950 wat vasteghaid onder vouten kreeg (gewestelke bewegens oetzunderd). In dei 6 joar is 't gebeurd, dat wie nander in 't vizier kregen over de grenzen van pervinsies un stoaten hin. Dat allain al was stoer waark, gaistelk un praktisch. Mor bovendat is dr 'n "bewegen" in gang brocht dei bliek geven het, wat uut stro zetten te kennen, nou ais mit dit-, den weer mit 'n aander gewest veuraan; 'n perfester [Heeroma] un 'n instituut ['t Nedersaksisch Instituut an de Rieksuniversität Grönneng] 'n omroup [de Regionaole Umroep Noord] un 'n schrieversbond, dit kulturele tiedschrift un - as 't ainmoud west haar -, 'n volksakademie. Bovenaal: 't kongres van Troapel."
Daalgang
[ännern | Bornkood ännern]Nao de Troapelder studieconferentie van 1956 leek der de vaort van de eerste reurige jaoren van de Nedersaksische Beweging wat uut te komen. De Vosbergenschriefwiese kwaamp niet van de grond; der wördden mar een paar boeken in uutegeven. Ok in de jaoren dernao haj nog wal interregionaole initiatieven, mar vake was 't daor ok al rap weer mit bekeken. Van 't tiedschrift Moderspråke un Nåberschůp (1958-1961) beveurbield verschenen mar zes nummers; van Weerwoord (1964-1967) vier nummers.
Tegen de jaoren zestig scheut 't aal minder op mit de Bewegung. 't Swieniegeltje mus der in 1959 mit uutscheiden wegens min abonnees un schrieversbijdrages un gebrek an subsidie. Verscheiden veurvechters van 't Nedersaksisch kwamen in een aordig körte periode uut de tied, zoas Willem Dingeldein un Herman Bezoen in 1953, Gerard Vloedbeld in 1961, de Oaveriesselse veurbielddichteres Johanna van Buren in 1962, Jan Jans, Knelis ter Loan un Jan Naarding in 1963, Arend Lamm un Arnold Rakers in 1965 un Gerhard ten Holt in 1967. Aandern wördden een daggien older un wördden minder actief. Intwüschen preuten hieltied meer olders uutslutend de standerdtaal mit heur kiender. 't Netwark van schrievers un streektaalsympathisanten det opezet was, was niet in staot umme wat te veraandern an de briedere trend in de samenleving, die veuruutgaank geliekstelde an 't gebruuk van Standaardnederlands un die gien weerde toekende an 't behold van streektalen, of zölfs miende det streektalen een goeie beheersing van de standaardtaal in de wege stunden.
Een nee’en Anstoot för dat Neddersassische un anner Dialektgruppen in’n Nedderlanden keem an’n Enn van dat 20. Jhd. mit de Dialektrenaissance op. To’n Begünn van dat 21. Jhd. is ook de Begreep „Nedersaksisch“ poplärer worrn, den tovöör meist alleen de Spraakwetenschop bruukt het. Een wichtigen Ünnerscheed to de Nedersaksische Beweging in’n 1950-er Jaren is dat in de Tied noch meist alle Kinners mit Neddersassisch as eerste Spraak opwussen, wo nu meist kene Kinners in’n Nedderlannen mit Neddersassisch as Modderspraak groot warrt.
Rezeptschoon un Arv
[ännern | Bornkood ännern]Hendrik Entjes meen, dat’t grotelijks mislukken van het streven naar de kulturelle 'weddergeboorte' van het twintigmiljoenenvolk van de Nedersaksische modersproake nich heet, dat de Nedersaksische Bewging gaar nix to Staan kregen het. De Stand van de neddersassische Regionaalspraak is na Anischt van Entjes het de Bewegung starker maakt. De Schrieveree in de Regionaalspraak is daarvan in’n Gang kamen un Schrieverschen un Schrievers kregen een beter Oog för qualitativ gode Literatuur. Later Initschativen weren man grotendeels op de egen Regioon uutricht un keken meist nich över de Provinz- oder Landsgrenzen.
Ien van de starties van de Nedersaksische activiteiten in de jaoren vieftig begunde mit een veurstel van de Ommenaor Dieks Makkinga um een monument op te richten ter herinnering an de Slag bi'j Aone. Hi'j deu dit veurstel bi'j de oprichting van de Nedersaksische Schrieversbund in Maarkel op 25 juni 1955. 't Monument mus de ienheid van alle Nedersaksischtaligen uutdrokken un tegenwicht bieden an de westerse geörienteerdheid van de nedderlandsche geschiedschrieving. Uuteindelijk wördden op 28 juli 1967 een monument onthuld, waor ze nog altied een jaorlijkse herdenking bi'j holdt.
Akademikers un Schrievers mit Betog to de Bewegung
[ännern | Bornkood ännern]Hier ünner is ene unvullstännige List vun Lüüd, de in Organisatschonen binnen de de Nedersasksische Beweging ene Rull spelen oder bekannte Schrievers oder Radiomakers, de wat mit de Bewegung üm Hannen harrn.
Borns
[ännern | Bornkood ännern]- Hendrik Entjes: De buitenste duisternis van een taalbeweging?. In: Driemaandelijkse Bladen 1975.
- Hendrik Entjes: Streektaalliteratuur in Overijssel na 1945. In: Jurjen van der Kooi (Ruutgever), Dialectliteratuur: balans un perspectief van de moderne streektaalletterkunde in Oostnederland un Nederduitsland: een bundel studies. Grönneng: Sasland 1990.
- Helmut Lensing: Die Niederdeutsch-Bewegung nach 1945 in den Regionen Grafschaft Bentheim, Emsland und Ost-Niederlande. In: Osnabrücker Mitteilungen. Mitteilungen des Vereins für Geschichte und Landeskunde von Osnabrück (Historischer Verein), Band 125, Ossenbrügge 2020, S.91-116.
- F.G.W. Löwik: De Twentse Beweging : strijd voor modersproake un eigenheid (Dissertatsschoon). Grönneng: Rieksuniversität Grönneng 2003.
- Hendrik Entjes oaver 't leben van Arnold Rakers (Maatschappij der nedderlandsche Letterkunde)
- Harrie Scholtmeijer: Mörn! Taalgids Overijssel. Assen: In Boekvorm Uitgevers bv. 2006.
- 't Swieniegeltje: Tiedschrift föör Vaderland un Moderspråke, darde jaorgaank, J.A. Eerelman n.v., Knoal
Footnoten
[ännern | Bornkood ännern]- ↑ Willem Diemer (1984), Eendracht & Twist. Uit het archief van het letterkundig tijdschrift "'t Swieniegeltje" (1954-'59), Stad: Stabo, p. 482
- ↑ 'Met zekere verbetenheid zelfs hebben Achterhoekse schrijvers na 1950 zich verzet tegen de vernieuwing, die toen op gang kwam.' Hendrik Entjes (1964), 'Streektaalliteratuur in Oost-Nederland', in K. Heeroma un J. Naarding (1964), Oostnederlands. Bijdragen tot de geschiedenis un de streekletterkunde van Oost-Nederland, 's-Hertogenbosch: L.C.G. Malmberg, p. 131