Imperativ
De Imperativ (Glossingkortform: imp, vun latiensch imperāre befehlen) is een Modus, de een Order oder een Befehl uutdrückt.[1]
Imperativ op Plattdüütsch
[ännern | Bornkood ännern]Plattdüütsch kennt enen Imperativ för de twede Persoon Singulaar (Eentall) un Pluraal (Mehrtall). De Singular is de reine Verbstamm oder anners seggt de Verbstamm mit een Nullmorpheem, so as loop-∅! (lopen-2sg.imp).[2] Verben, de in detwede Person Singular Indikativ enen kört un ümluudt Stammvokaal hebbt, hebbt Formen mit kört un ümluudt Verbstamm oder mit de unberännert Stamm so as nimm! oder neem! un kümm!/kumm! oder kaam!.[3] De Pluraal krigt dat Achterföögsel -(e)t un is so gliek as de twede Person Pluraal in de Indikativ. Een Bispeel is loop-t/lop-et! (lopen-2pl.imp).[2]
Unregelmatig Imperativformen sünd wees!/weest! un sie!/siet! vun sien/wesen/ween,[4] heff! un hefft! oder hebbt! vun hebben.[5] De Verben gaan un staan hebbt in dat nöördliche Ostwestfäälsch (Lippsch, Ravensbargsch, Ossenbrüggsch) in’n Singular de unregelmatigen Formen gong! un stond! statts ga! un sta!. De Pluraalformen sünd man regelmatig gaat! un staat!.[6][7] Dat Schaumborgsche un dat Dümmer Platt het ook de unregelmatige Form gont!.[6]
Imperativ in den Spraken weltwied
[ännern | Bornkood ännern]Morpholoogsche Marker
[ännern | Bornkood ännern]Den Imperativ to markeren bruukt de Spraken weltwied verscheden Mööglichkeiden.Faken bruukt Spraken een spetschell morpholoogsch Marker, so as een Achterföögsels, den Imperativ to markeren.[8] Een Bispeel is dat Achterföögsel -ɛʔ in de tibetoburmaansche Spraak Limbu.[9]
| Ips-∅-ɛʔ! | Ips-∅-amm-ɛʔ! |
| slapen-2sg-imp | slapen-2pl-imp |
| ‘Slaap!’ | ‘Slaapt!’ |
Anner Spraken hebbt spetschelle Imperativformen för de twede Persoon SIngulaar, man nich för de twede Persoon Pluraal.[8] Een Bispeel is de Bantuspraak Lingala.[10]
| Sál-á! | Bó-slál-a! |
| arbeiden-epv.imp.sg | sbjv.2pl-arbeiden-epv |
| ‘Arbeid!’ | ‘Arbeidt!’ |
Seltener sünd Spraken, de enen markeerten Imperativ in de twede Persoon Pluraal, man nich in de twede Persoon Singulaar hebbt.[8] Een Bispeel is de Lettsche Spraak.[11]
| Runā! | Runājāt! |
| spreken.ind.pres.2sg | spreken-.imp.2pl |
| ‘Spreek!’ | ‘Spreekt!’ |
Een Deel Spraken hebbt enen Imperativmarker, de för alle Numeri bruukt warrt.[8] So is dat to’n Bispeel in de austroneesche Spraak Paiwan.[12]
| Kan-u! |
| eten-imp.2 |
| ‘Eet!’ |
Anner Spraken kenen spetschellen marker för den Imperativ un bruukt anner kunstruktschonen.[8] Een Bispeel is Nunggubuyu, ene austraalsche Gunwinyguaansche Spraak.[13]
| Ba-bura:! | Numburu-bura:! |
| 2sg-sitten.fut.cont | 2pl-sitten.fut.cont |
| ‘Sitt!/Du schallst sittten’ | ‘Sitt!/Ji schöölt sittten’ |
Woans sik de Imperativmarker verdeelt
[ännern | Bornkood ännern]In den Spraken weltwied is een egen Marker för de twede Persoon Singulaar un Pluraal de fakenst Aard den Imperativ to markeren. Spraken, de den Imperativ nich markeren sünd mang den meerstendeels analytschen Spraken in Süüdoostasien faken. Ook in de subsaharaanschen Spraken in Afrika givt dat enige sünner Imperativmarker.[8]
Spraken, de bloot enen Imperativmarker för enen Numerus hebbt sünd rarer. Mang den twee Ünnertypen is de Typ, de alleen een Marker för de twede Persoon Pluraal, man nich för de Singular hebbt. De Typ finnt sik in’t Lettsch, de Arawakaspraak Apuriña. Fakener finnt de Ünertyp, de enne marker för de twede Person Singular, avers nich för twede Persoon Pluraal het. Düsse Typ finnt sik faken in Westeuropa, ook in’t Plattdüütsch un minner kunzentreert in West- un Zentraalafrika.[8]
Literatuur
[ännern | Bornkood ännern]- Johan van der Auwera, Ludo Lejeune: The Morphological Imperative. In: Matthew S. Dryer, Martin Haspelmath (Ruutgevers): WALS Online (v2020.4), opropen den 15.06.2024
- Norbert Fries: Imperativ. In: Helmut Glück, Michael Rödel (Ruutgevers): Metzler Lexikon Sprache. 5. Oplaag, Metzler 2016, S. 282.
Footnoten
[ännern | Bornkood ännern]- ↑ Norbert Fries: Imperativ. In: Metzler, S. 282.
- ↑ a b Wolfgang Lindow u. a.: Niederdeutsche Grammatik. Schuster, Leer 1998, S. 69.
- ↑ Hein Thies: Grammatische Formen des Imperativs. In: SASS Plattdeutsche Grammatik. sass.platt.de, afropen an’n 15. Juni 2025.
- ↑ 2.1.12.2.3 wesen/ween/sien - SASS Plattdeutsche Grammatik. Afropen an’n 15. Juni 2025.
- ↑ 2.1.12.2.3 hebben - SASS Plattdeutsche Grammatik. Afropen an’n 15. Juni 2025.
- ↑ a b Vergliek. Wenkeratlas Karte 239.
- ↑ Hermann Jellinghaus: Westfälische Grammatik, S. 101.
- ↑ a b c d e f g Johan van der Auwera, Ludo Lejeune: The Morphological Imperative. In: WALS online.
- ↑ Geroge van Driem: A Grammar of Limbu. Mouton de Gruyter, Berlin 1987, S. 188.
- ↑ Michael Meeuwis: Lingala. Lincom Europa, München 1998, S. 28.
- ↑ Jan Henrik Holst: Lettische Grammatik. Helmut Buske Verlag, Hamborg 2001, S. 139.
- ↑ Hans Egli: Paiwangrammatik. Otto Harrassowitz, Wiesbanden 1990, S. 282.
- ↑ Jeffrey Heath: A Functional Grammar of Nunggubuyu. Humanities Press, Australian Institute of Aboriginal Studies; Canberra 1984, S. 339, 343 f., 348.