Chineeschen Klenner
De chineesche Klenner was de offitschelle Klenner van dat Kaiserriek China.
Namen
[ännern | Bornkood ännern]Namen vandage
[ännern | Bornkood ännern]De chineesche Klenners is vandage noch os „Burenklenner“ (chineesch 農曆 / 农历, Nónglì) bekannt. Anner Namen sind „Maanklenner“ (陰曆 / 阴历, Yīnlì), Jiùlì (舊曆 / 旧历 „Ole Klenner“) oder Chuántǒnglì (傳統曆 / 传统历 „Traditschonelle Klenner“).
Traditschonelle Namen
[ännern | Bornkood ännern]De traditschonellen Namen weren Xiàlì (夏曆 / 夏历 „Klenner van de Xia-Dynastie“) un Huánglì (黃曆 / 黄历 „Klenner van de Gelen Kaisers“) – läter mit de homophonen Betekenis „Kaiserliche Klenner“ (皇曆 / 皇历) schreven.
Gebruuk vandage
[ännern | Bornkood ännern]De chineesche Klenner is noch in heel de chineeschsprakigen Ruum traditschonelle chineesche Fierdage in Bruuk. Bovento is de Klenner ook Grundlage för de chineeschen Astrologie oder Fengshui-Meisters os Grundlage för „astrologisch günstige“ Dage, för Hochtieden oder anner Festen to bereken, un „astrologisch ungünstige Dage“ to ümgaan.
De meisten traditschonellen chineeschen Feste richten sik na den Maanklenner. Wichtige Uutnamen sind dat Qingming-Fest un dat Wintersonnnenwennenfest
| Traditschonell Fest | Langteken | Kortteken | Pinyin | Datum | Anmärksels |
|---|---|---|---|---|---|
| Niejaarsfest Vöörjaarsfest |
農曆新年 春節 |
农历新年 春节 |
nónglì xīnnián, chūnjié |
1. Dag van de 1. Maand | Fier to’n Beginn van dat Vöörjaar |
| Laternenfest | 元宵節 燈節 |
元宵节 灯节 |
yuánxiāojié dēngjié |
15. Dag van de 1. Maand | |
| Qingming-Fest | 清明節 | 清明节 | qīngmíngjié | varieert in’n 3. Maand (4., 5. selten 6. April) |
Gedenkdag för de Doden |
| Drakenbootfest | 端午節 重午節, 重五節 |
端午节 重午节, 重五节 |
duānwǔjié chóngwǔjié |
5. Dag van de 5. Maand | Festdag to’n Gedenken an Qu Yuan |
| Qixi-Fest | 七夕 乞巧節 |
七夕 乞巧节 |
qīxī qǐqiǎojié |
7. Dag van de 7. Maand | Fest van de Verleevten – so os Valentinsdag |
| Ullambana-Fest Zhongyuan-Fest Geisterfest |
盂蘭盆節 中元節 鬼節 |
盂兰盆节 中元节 鬼节 |
yúlánpénjié zhōngyuánjié guǐjié |
15. Dag van de 7. Maand | in Japan os Obon (O-bon) oder Bon |
| Maanfest (Middhärvstfest) | 中秋節 | 中秋节 | zhōngqiūjié | 15. Dag van de 8. Maand | in Japan os Otsukimi (O-tsukimi) oder Tsukimi |
| Chongyang-Fest (Doppelnegennfest) |
重陽節 重九節 |
重阳节 重九节 |
chóngyángjié chóngjiǔjié |
9. Dag van de 9. Maand | Gedenkdag för de Doden |
| Wintersonnnenwenne | 冬至 | 冬至 | dōngzhì | varieert in’n 11. Maand (21., 22. selten 23. Dezember) |
traditschonell wichtiger os dat Chineesch Niejaarsfest |
| Laba-Fest | 臘八 | 腊八 | làbā | 8. Dag van de 12. Maand | Upwaken van Siddhartha Gautama, |
Regelwärk
[ännern | Bornkood ännern]De chineesche Klenner is ene Kombinatschoon uut enen bunnen Maanklenner (Lunisolarklenner = Maanklenner mit Schaltmaanden, de to’n Afgliek mit den Sonnenjaar inföögt wärrt) un enen Sonnenklenner.[1] Et givt parallel dat Maanjaar (年, nián) un dat Sonnenjaar (歲 / 岁, suì). De Naam in Ümgangssprake is „Burenklenner“ het fröher alleen de Sonnenklenner betekent.
Sonnenklenner
[ännern | Bornkood ännern]Dat Sonnenjaar sui beginnt op den Dag van de Wintersonnnenwenne un is – so os in’n Gregoriaanschen Klenner – jümmer 365 oder 366 Dage lang.
De Bahn, de de Sonne binnen een troopsch Jaar van 365,24 Dagen schienbaar up de Ekliptik döörlöppt, wärrt in 24 Dele van je 15° unnerdeelt. Düt sind de 24 Statschonen (節氣 / 节气, jiéqì). Jede twede Statschoon is een Zhongqi (中氣 / 中气, zhōngqì), wo de Sonnenwennen Dagunnachglieken veer van de twölf Zhongqi sind. De Tiedafstand van enen Zhongqi to’n annnern belöppt sik in’n Middel up een Twölftel van en troopsch Jaar oder 30,44 Dage. He varieert licht wegen de elliptische Umloopbaan van de Erde ümme de Sonne.
De 24 Statschonen sind traditschonell wichtig för de chineesche Burie un steit noch in den meisten Klenners in China.[2] Klimatisch bekeken koomt de Statschonen eer mit Noordchina övereen, för Süüdchina weniger. Se worrn 2016 in de UNESCO-Liste van dat immateriell Kultuurärve van de Minschheid upnomen.[3]
Je sess Statschonen höört to ene Jaarstied. Wieldes in’n westliken Klenner de Jaarstieden mit den Dag van de Sonnenwenne oder de Dagunnachtglieke beginnt, ligget in’n chineeschen Klenner düsse Dage in de Midde van de Jaarstied. Een tellt de Statschonen van den Vöörjaarsanfang – lichun an, hier un daar gellt de Vöörjaarsanfang (un nich de Wintersonnnenwenne) os Beginn van dat sui-Jaar.[4]
| 節氣 / 节气, Jiéqì | 中氣 / 中气, Zhōngqì | ||||
| 315° | 立春, Lìchūn | Vöörjaarsanfang (3.–5. Februar) | 330° | 雨水, Yǔshuǐ | Regen (18.–20. Februar) |
| 345° | 驚蟄 / 惊蟄, Jīngzhé | Upwaken van de Insekten (5.–7. März) | 0° | 春分, Chūnfēn | (20.–22. März) |
| 15° | 清明, Qīngmíng | Klaar un hell (4.–6. April) | 30° | 穀雨 / 谷雨, Gǔyǔ | Regen up de Saat (19.–21. April) |
| 45° | 立夏, Lìxià | Sommeranfang (5.–7. Mai) | 60° | 小滿 / 小满, Xiǎomǎn | Lüttke Fülle / Arenwassdom (20.–22. Mai) |
| 75° | 芒種 / 芒种, Mángzhòng | Köörn mit Angeln / Arnetied (5.–7. Juni) | 90° | 夏至, Xiàzhì | Sommersonnenwenne (21.–22. Juni) |
| 105° | 小暑, Xiǎoshǔ | Matige Hitten (6.– | Grote Hitten (22.–24. Juli) | ||
| 135° | 立秋, Lìqiū | Herbstanfang (7.–9. August) | 150° | 處暑 / 处暑, Chǔshǔ | Enne van de Hitten (22.–24. August) |
| 165° | 白露, Báilù | Witte Dau (7.–9. September) | 180° | 秋分, Qiūfēn | Herbsttagundnachtgleiche (22.–24. September) |
| 195° | 寒露, Hánlù | Kole Dau (8.–9. Oktober) | 210° | 霜降, Shuāngjiàng | Riep (23.–24. Oktober) |
| 225° | 立冬, Lìdōng | Winteranfang (7.–8. November) | 240° | 小雪, Xiǎoxuě | Matige Snee (22.–23. November) |
| 255° | 大雪, Dàxuě | Grote Snee (6.–8. Dezember) | 270° | 冬至, Dōngzhì | Wintersonnenwende (21.–23. Dezember) |
| 285° | 小寒, Xiǎohán | Matige Külle (5.–7. Januar) | 300° | 大寒, Dàhán | Grote Külle (20.–21. Januar) |
Dat Maanjaar nián wärrt in Maande (月, yuè „Maan, Maand“) unnerdeelt, de je enen Maanphasenzyklus liekkoomt. Een Maanphasenzyklus (synoodsche Maand) duurt in’n Middel 29,53 Dage un is so en betken körter os de middelste Afstand twischen twee Zhongqi. Een Maanjaar mit 12 Maanmaanden is ca. 354 Dage lang un so ümme ca. 11 Dage körter os dat Sonnenjaar. Olle twee oder dree Jare wärrt een drüteggenten Maand (Schaltmaand) inschoven. So blivt de Beginn van dat Maandjaar (chineesch Niejaar) jümmer in de sülve Jaarstied (twischen 21. Januar un 21. Februar).
De Klenner vundage gellt sied de Reform van 1645, bi de Jesuiten so as Adam Schall van Bell helpen. He lött sik in den tokomen fief Regels tohoopfaten:
- Betogspunkt is de Meridian, de de Tiedzone van Peking liekkümmt (vandage: 120°O).
- De Dag beginnt ümme Middernacht.
- De Niemaan fällt jümmer up den eersten Dag van enen Maand.
- De Wintersonnnenwenne up de Nooddhalvkugel fällt jümmer in den 11. Maand.
- Is een Schaltmaand nödig, so is dat de eerste Maand twischen twee Wintersonnenwennen, up den keen Zhongqi fällt.
De eerste Maand van dat Jaar heet Zhēngyuè (正月), de annern Maande wärrt van 2 bet 12 döörtellt. De 12. Maand wärrt ook Làyuè (臘月 / 腊月) heten. Een Schaltmaand krigt de sülve Nummer os de Maand tovöre; wenn de Schaltmaand to’n Bispeel den tweden Maand (二月, èryuè) folgt, denn heet he „extra zweiter Maand“ (閏二月 / 闰二月, rùn’èryuè). 19 Sonnenjare lkoomt miest exakt 235 Maanumlopen (Meton-Zyklus) liek. So wärrt in je 19 Jaren ollens tohope 7 Schaltmaanden inschoven (19 × 12 + 7 = 235). De Schaltmaanden ligget meist in’n Sommerhalvjaar, denn wegen de elliptische Umloopbaan van de Erde mit Periheldöörgang Anfang Januar de Statschonen in’n Winterhalvjaar fixer döörlopen wärrt.
De Maande hebbet 29 Dage (小月, xiǎo yuè „korte Maand“) oder 30 Dage (大月, dà yuè „langer Maand“). De Dage wärrt döörtellt. Een Jahr mit 12 Maanden is meist 354, selten 353 oder 355 Dage lang; een Jahr mit Schaltmaand is meist 384, selten 383 oder 385 Dage lang.
Den chineeschen Klenner is daarwegen so komplizeert, üm dat se nich up den Middelweerden, man up den exakten astronoomschen Stand van Maan un Sonne os grundlage het. Wieldes in’n gregorianischen Klenner un in’n jüüdschen Lunisolarklenner de Schaltjahre enen festen Rhythmus folget un de Schalttage oder Schaltmaanden sun ook de Längede van de Maande fastleggt sind, is dat in’n chineeschen Klenner nich so. Boento varieert de synodische Maand twischen 29,27 un 29,84 Dagen un is af un an länger os de Tiedafstand twischen twee Zhongqi (29,45 … 31,45 Dage). So kümmt et selten vöör, dat up enen Maand twee Zhongqi fallt oder dat up enen Maand keen Zhongqi fällt, he man keen Schaltmaand is.
De Dag
[ännern | Bornkood ännern]De Dag (van Middernacht bet Middernacht) worr eerst in 100 Eenheden (Ke 刻, Pinyin kè) unnerdeelt. Een Ke keem also 14,4 Minuten liek. In Körter Afsnede van de chineeschen Historie unnerdeel een en Dag man ook in 120=10·12, 108=9·12 oder 96=8·12 Ke.
De Tiedeenheed Ke worr in 100 oder 60 Fen (分 fēn) unnerdeelt, de so rund 9 oder 15 Sekunnen liekkemen.
Bovento wärrn ook de 12 traditschonellen chineeschen Stunnen (Shichen, 時辰 / 时辰, shíchen) begägn, van de ene twee Stunnen, so as wi in’n Westen de kennt, liekkümmt.Läter worr de Dag ook in twee maal 12 Stunnen (Shi 時 / 时, shí) unndeelt un Ke up ene Veerdelstunne verlängert.
Tellwiese för de Jaren
[ännern | Bornkood ännern]Jare to tellen worr de Maanklenner bruukt.
Devise (Ära)
[ännern | Bornkood ännern]De Tellwiese van de (Maan-)Jare richte sik na de Heerschop van de Kaiser. Wenn de Kaiser up den Throon steeg, denn reep he ene Desvise uut, de traditschonell twee Schrifttekenhadde. Faken gav ook een Kaiser in’n Verloop van siene Heerschoop anner Devisen uut. Mit jede Devise begünn ene niege Ära mit egen Tellwiese för de Jare. Dat Jahr 1 worr Yuan (元, yuán „Oorsprung“) heten. De letzte Ära (民國 / 民国, mínguó „Republik“) worr na den Enne van de Kaiserzeit 1912 uutropen, os de Republik China grünnt worrn is un wärrt vandage noch up Taiwan bruukt. De Versöök van de chineesche Präsident un Militärmachthebber Yuan Shikai, 1915 ene niege Ära mit’n Name Hongxian uutoropen, gung na 83 Dagen schhev. Up den 22. März 1916 kreeg dat Jahr Hongxian 1 wedder de Name Minguo 5.
De 60-Jare-Zyklus
[ännern | Bornkood ännern]De Jare folgt enen Zyklus, de över 60 Jare löppt. He sett sik uut enen Zyklus de teggen Hevensstämme (天干, tiāngān) un de twölf Eerdtelgen (地支, dìzhī), beter bekannt os de twölf Deeteken, tohope. Et givt 60 Kombinatschonen van Stamm un Telgen (干支, gānzhī) – ook na de eersten Kombinatschoon jiǎzǐ, 甲子 heten. De 60 Kombinatschonen wärrt döör de 60 Jaarsgödder personifizeert.
Düsse Zyklus was unafhängig van de aktuelle Dynastie un so weer in’n Falle van en Dynastiewessel meer Verlaat up de Zyklus.
Geschichte
[ännern | Bornkood ännern]In’n Verloop van de Jaarhunnerden worr de chineesche Klenner jümmer wedder verbettert. In’n Verloop van de Tied kemen ook indische, persische un europääsche Ideen na China un verännnern de Grundlage mit de chineesche Astronomen den Klenner bereken deen. So weren deelwiese verscheden Klenner togliek in Bruuk.
Shen Kuo dachte sik den 12-Qijie-Klenner in de Song-Dynastie (960–1127) uut .Up persische Grundlage het Guo Shoujing (1231–1316), den Shoushi-Klenner (ook: Shou shih li – 授時曆, Shòushílì) uutfunnen. He worr to Beginn van de Yuan-Dynastie (1279–1368) 1280 inföört un was noch lange güllig. In de Tied van de Ming-Dynastie (1368–1644) kemen Jesuiten na China. So kamm et, dat in de fröhen Qing-Dynastie (1644–1911) de düütsche Missionar Johann Adam Schall van Bell den Shixian-Klenner upstellt het. Dat is dat Systeem, dat vandage noch in’n Bruuk is.
Inflood up anner Klenners
[ännern | Bornkood ännern]De chineesche Klenner worr över China henweg in’n oostasiaatschen Kultuurruum övernomen. So baseert de traditschonelle koreaansche Klenner, de japaansche Klenner un de vietnameesche Klenner up den chineeschen Klenner. Dat koreaansche Niejaarsfest „Seollal“ un dat vietnameesche Niejaarsfest „Tết Nguyên Đán“ ligget wärrt darümme meist to de glieke Tied os dat chineesche Niejaarsfest fiert.
Literatuur
[ännern | Bornkood ännern]- Helmer Aslaksen: The Mathematics of the Chinese Calendar. Singapore 2010, (Draft), archivierte Kopie. [Memento von’n 25. Oktober 2018 in dat Internet Archive; PDF; 1,0 MB], (alternative Version; PDF; 5,1 MB, engelsch)
- Wilhelm Brandes: Alte Japanische Uhren. Klinhardt & Biermann, München 1984, ISBN 3-7814-0233-9, S. 6–21.
- Friedrich Karl Ginzel: Handbuch de mathematischen un Technischen Chronologie. Bd. 1: Zeitrechnung de Babylonier, Ägypter, Mohammedaner, Perser, Inder, Südostasiaten, Chinesen, Japaner un Zentralamerikaner, Leipzig 1906 [Reprint van de Originaaluutgave, Universität Innsbruck, o. J.] – (online in Internet Archive)
Weblenken
[ännern | Bornkood ännern]
- Bernhard Peter: Einführung in den chineeschen Klenner un Kalendersysteme Asiens. 2005. In: kultur-in-asien.de (hoogdüütsch)
- Erich Hartmann: Wann is Vöörjaarsfest ? – 22. Februar 2006. In: mathematik.tu-darmstadt.de, (PDF; 68 kB, hoogdüütsch)
- Helmer Aslaksen: The Mathematics of the Chinese Calendar. In: herongyang.com (engelsch)
- Helmer Aslaksen: The Mathematics of the Chinese Calendar – Draft: 17. Juli 2010. In: vdocuments.mx, (PDF; 775 kB, engelsch)
- Helmer Aslaksen: Heavenly Mathematics: The Mathematics of the Chinese, Indian, Islamic and Gregorian Calendars. In: mathcircle.berkeley.edu, (PDF; 5,1 MB, engelsch)
- Hong Kong Observatory – Gregorian-Lunar Calendar Conversion Table (chineesch, engelsch)
- Universität Bonn – History of Astronomy: Topics: Calendars, Time and Chronology (engelsch)
Footnoten
[ännern | Bornkood ännern]- ↑ Aslaksen: The Mathematics of the Chinese Calendar. 2010, S. 21 (engelsch).
- ↑ Bernhard Peter: Klenner un Zeitrechnung: Wann ist chinesisch Neujahr?
- ↑ The Twenty-Four Solar Terms, knowledge in China of time and practices developed through observation of the sun’s annual motion. In: ich.unesco.org. UNESCO Intangible Cultural Heritage, 2016, afropen an’n 14. Dezember 2023 (engelsch).
- ↑ Aslaksen: The Mathematics of the Chinese Calendar. 2010, S. 22 (engelsch).