Afstandsspraak un Uutbuspraak

Basksch is ene Afstandsspraak, de Lüüd vun buten nich verstaan köönt

Sweedsch is ene Uutbuspraak, mit egen schreven Standard, man is uut Sicht vun dat Däänsche un Norweegsche kene Afstandsspraak.

De saamschen Spraken sünd uut Sicht vun dat Norweegsche, Sweedsche un Finnsche Afstandsspraken. Vunwegen, dat se vun eren Dackspraken ünnerdrückt worrn sünd kunnen se man nie Uutbuspraken warrn.

Dat Swiezerdüütsch is ene Reeg alemannsche Dialekten, de kenen Standard hebbt un ünner de hoogdüütsche Dackspraak staat. Se sünd so wied vun de hoogdüütsche Standardspraak af, dat se för ene Afstandsspraak gellen köönt. Se sünd man kene Uutbuspraak, üm dat meist nich schreven warrt.

Afstandsspraak (hoochdüütsch Abstandssprache), Uutbuspraak (hoochdüütsch Ausbaussprache) un Dackspraak (hoochdüütsch Dachsprache) sind dree Begrepe uut de Sotschlinguistik. Se gaat up Heinz Kloss, de so beschrieven wull wat för Spraakvarieteten för enen Dialekt oder ene Spraak gellen köönt

Historie

Heinz Kloss versöch ene Anter op de Fraag, wat een Dialekt un wat ene Spraak is to finnen. Daar keek he nich alleen na spraalichen Kennteken för, man richt sienen Blick ook op de sotscholoogschen Begevenheiden. He meen, dat een mitbedenken mott, of sik Sprekers un Sprekerschen uut verscheden Gruppen mündlich verstaan köönt, un dat een ook mitreken schull, of de spraken Spraak ene Standardspraak mit Schriftspraak is un wiedhen as Spraak gellen laten warrt. För sien Analyse sunn de de Begrepen Afstandspraak un Uutbuspraak.

Ehinz Kloss sien Theorien un de Ünnersöök befaat sik ook mit Ideen, de dat Kunzept vun de Dackspraak liekkaamt. He het den Begrepp man anners as Afstands- un Uutbuspraak nich sülvst präägt. He het man woll enen lieken Begreep vörwegnamen, as he vun dachlosen Mundarten schreev un so Dialekten beteken, de keen schriftlich standardiseert Spraakdack hebbt. Den Begreep Dackspraak het sachtens eerst Hans Goebl präägt, ook wen Goebl op de Arbeid vun Kloss Betog nam un em den Begrünner vun Begreep heten het.

De dree Begrepe

Afstandsspraak

Ene Afstandsspraak is ene Spraakvarietät oder ene Dialektgrupp, de för ene Spraak, de vun anner Spraken verscheden is, ankeken warnn kann, wenn sik Sprekerschen un Sprekerschen in eer egen Varietäät nich verstaan köönt. Wenn also de spraakliche nich de geograafsche Afstand to anner Spraken so groot dat ene gemeensame Kommunikatschoon nich mööglich, gellt ene Spraakvarieät för ene Afstandsspraak.

Na Heinz Kloss sünd Afstandspraken alle spraken Spraken, de sik vun allen annern Spraken so ünnerscheed, dat se as egen Spraken beteken warrn mööt, ook nich een Book in de Spraak schreven worrn is oder dat nich maal enen schreven Text givt. Joshua Fishman bruukt Afstandsspraak as Begreep för jeedene mündliche Spraak, de vergleken mit een anner Varietäät, nich för enen Dialekt vun de anner Spraak betekent warrn kann.

Dat düssen Kunzept is to’n Bispeel Finnsch klaar ene Afstandspraak vergleken mit allen anner Spraken, so as Sweedsch. Sweedsch un Norweegsch, meist egen Spraken heten, weren man kene Afstandsspraken to enanner.

Politsche un sotschale Begevenheiden speelt ene Rull wenn mündliche Spraken as Afstandsspraken betekent warrt. So is dat schriftsprachlich wenig uutbuut Elvdaalsch ene Afstandsspraak to dat Sweedsche, ook wenn de sweedsche Staat de Elvdaalschen Dialekten to den sweedschen Dialekten rekent.

In düsse Analys is ook mitrekent, dat Minschen anner Spraakvarietäen leren köönt un so in anner Spraken as de egen Eerstspraak kommunizeren köönt.

Een klassisch Bispeel is de isoleerte Spraak Basksch un keen anner verwandten Spraken het, so dat de Spraak för Butenstanders völlig unverständlich is.

In Skandinavien is Süüdsaamsch ene Afstandsspraak, den Lüüd de de Spraak nich kennt, köönt eer nich verstaan. Süüdsaamsch het kene uutbuut Schriftspraak un is ook keen Staatsspraak. Dat Süüdsaamsch för ene Spraak gellen kann, geit nich op den politschen Stand torügg, man op de Sicht dat Süüdsaamsch noog Afstand to anne Spraken het, dat een egen Spraak to heten. Süüdsaamsch is also ene Afstandspraak

Annersieds kunn een ook verscheden mündliche saamsche Spraakvarietäten as een Dialektkuntinuum beschrieven, so weer de saamsche Spraak ene Afstandsspraak vergleken mit anner verwandten as Finnsch.

De Theorie vun Heinz Kloss kann nich dat Probleem lösen verscheden verwandte Afstandsspraken vun een anner to scheden, so dat he den sotschloggschen BEgreep Uutbuspraak uutsunnen het.

Uutbuspraak

Wenn ene Spraakvarietät för ene Spraak gellt, denn meist üm dat een Standardspraak oder Staatsspraak is. So ene Spraak betekent Heinz Kloss as Uutbuspraak. Uutbuspraken hebbt ene standardiseert Grammatik un Schrievwies, meist ene Standarduutspraak un enen grötter Woordschatt mit velen Fackbegrepen as mündlichen Spraken, de kene Uutbuspraken sünd.

Sweedsch un Norweegsch sünd Uutbuspraken, man ünner enn anner kene Afstandspraken, den de meisten Sweedsch- un Norweegschsprkers köönt sik ünner een verstaan. Wenn ene Spraakvarietät uut politschen Grünnen Spraak heten warrt, mott se annersieds kene Afstandspraak sien.

Allen mündlichen Spraken, ook Pidgins un Kreoolspraken, köönt to Uutbuspraken ranwassen, wenn se to’n Bispeel een Schriftspraak uutsinnt oder in de School ünnerricht warrt. So is to’n Bispeel dat Tok Pisin in Papua-Neeguina ene junge Spraak, de nu Amtspraak in dat Land is.

Man dat givt verscheden Graden vun Spraakuutbu. Den höögsten Graad hebbt Spraken, de alerwegens privaat un in dat apentlich Leven bruukt warrt. Dat kann ook passeren, dat Spraken in eren Spraakuutbu staan blievt, üm dat ene dominatere Spraak Funktschonen övernamen het. Dat is to’n Bispeel bi’n Rajasthani de Fall, de meer un meer dat Hindi as Dackspraak bruukt.

Ook Teknspraken köönt meer oder miner uutbuut warrn.

Vergliek Afstands- un Uutbuspraak

Afstands- un Uutbuspraak sünd Kunzepten, de in Gegensatz to een anner staat. Afstandspraken sünd een spraaklich Kunzept, Uurbuspraken sünd een sotscholoogsch Kunzept. Baskisch is ene Afstandspsraak, denn de Spraakvarietät het objektiv bekeken ene Kommunkatschoonsgrenz to allen anner Spraken weltwied; Standardsweedsich is ene Uutbuspraak, daarför dat de Spraak in Sellschop un Poltik as egen Spraak ankeken warrt, de sik vun Däänsch oder Norweegsch ünnerscheed, ook wenn ene mündliche Kommunikatschoon mööglich is.

Een Spraak kann man ook Afstands- un Uutbuspraak sien. Engelsch het enen groten Afstands to anner verwandten germaanschen Spraak is man ook ene vullstännige Uutbuspraak mit den höögst mööglcihen Uutbugraad.

De Dacksprakentheorie anwennt

To den wichtigsten Datenbanken weltwied för de Klassifikatschoon vun Spraken tellt de Ethnologue, de op de ISO 639-3 Spraakkoods upbuut un to de Organisatschoon SIL International tohöört. Düsse Datenbank bruukt ook de Kategorie „Makrospraken“, wat meer oder minner den Kunzept „Dackspraak“ liekkaamt.

So is de Dackspraak Araabsch in’n Ethnologue „the macrolanguage Arabic“ (de Makrospraak Araabsch) mit den ISO 639-3-Kood ara. Daar ünner staat de verscheden araabschen Varietäten, so as:

• Algerian Saharan Spoken Arabic aao (Algeersch Araabsch)
• Babalia Creole Arabic [bbz] (Tchad)
• Baharna Spoken Arabic [abv] (Bahrain)

un an de 25 anner araabschen Varietäten oder Dialekte (in’n Ethnologue Spraken heten), de sik deelwies ünner een nich verstaan köönt. Dat kümmt den Dacksprakenmodell liek, ook wenn de Begreep in’n Ethnolgoue Makrospraak is.

Vergliek mit’n Begreep „Spraakvarietät“

Enn anner Uutganspunkt för dat Probleem den Ünnerscheed twüschen Spraak un Dialekt to bestemmen, is den Begreep „Spraakvarietät“ to bruken. So krigt jeed ene Spraakform den glieken Naam un de Fraag na den Stand as Spraak oder Dialekt blivt apen. Mit düssen Uutweg is dat mööglich Wöör so as „Spraak“ un „Dialekt“ to ümgaan.

Annersieds överdeckt de eenheidliche Begreep so de sotscholinguistsche Struktuur binnen Spraaksystemen.

Kiek ook bi

• Varieteet (Linguistik)
• Plurizentrische Spraak
• Diglossie