Ę
Ę, as Lüütbookstaav ę (poolsch e z ogonkiem e mit lütten Steert, litausch e nosinė nasaal e) is een Bookstaav, den Poolsch, Litausch, Elvdaalsch bruukt. Öller plattdüütsch Schrievwiesen bruukt ę to’n Deel dat e as Monophthong un Diphthong to ünnerscheden.
Plattdüütsch
[ännern | Bornkood ännern]
Verscheden plattdüütsche Schrievwiesen in’n 19. un fröhen 20. Jaarhunnerd bruken dat <ę> för dat toonlange apen /ɛː/ in’n Gegensatz to dat diphthongsche ooldlange /ɛɪ̯/. Deelwies weren ook <æ> oder <œ> statts <ę> begäng. Vundag is ook <ä> begäng, to’n Bispeel in de Schrievwies vun Renate Hermann-Winter för’t Mekelborgsch-Vörpommersch.
Dat <ę> kümmt to’n Bispeel in den Lübecker Richtlinien vun 1920 vör, so as ook in de Loccumer Richtlinien vun 1972 un de Bremer Schrievwies vun 1998.[3] Dat Teken süüt hier man anners uut. De Haken sitt lootrecht in de Midde vun dat Teken. De Form kümmt uut de Theutonista, ene Luudschrift, de to’n Begünn vun dat 20. Jahrhunnerd in düütsche Dialektologie begägn weer.[4][5] In’n Unicode steit dat nich as egen Teken, kann avers as E/e mit U+1AB7 open mark below schreven warrn: E᪷, e᪷
Poolsch
[ännern | Bornkood ännern]In dat poolsche Alphabeet kümmt ę na e. De Bookstaav steit nienich an’n Woordanfang – dat luudmalersch Woord ęsi. De Uutspraak hangt vun dat Ümfeld af.
Uutspraak
[ännern | Bornkood ännern]| Ümfeld | Uutspraak | Bispeel | |||
|---|---|---|---|---|---|
| Phoneemsch | Phoneetsch | Schrievwies | Uutspraak
(phoneemsch) |
Uutspraak
(phoneetsch) | |
| ę + f, w, s, z, sz, ż, rz, h, ch | /ɛŋ/ | [ɛw̃] | kęsⓘ ('bite') | /kɛŋs/ | [kɛw̃s] |
| ę + k, g | [ɛŋ] | lękⓘ ('fear') | /lɛŋk/ | [lɛŋk] | |
| ę + t, d, c, dz, cz, dż | /ɛn/ | [ɛn̪] | będęⓘ ('I will be') | /ˈbɛndɛ/ | [ˈbɛn̪d̪ɛ] |
| ę + p, b | /ɛm/ | [ɛm] | sępⓘ ('vulture') | /sɛmp/ | [sɛmp] |
| ę + ś, ź, ć, dź, si, zi, ci, dzi | /ɛɲ/ | [ɛj̃] | będzieⓘ ('it will be') | /ˈbɛɲd͡ʑɛ/ | [ˈbɛj̃d͡ʑɛ] |
| ę + l, ł; an’n Woordenn | /ɛ/ | [ɛ] | cięⓘ ('you') | /t͡ɕɛ/ | [t͡ɕɛ] |
Litausch
[ännern | Bornkood ännern]Litausch nöömt dat ę mit Ogonek e nosinė ‘nasaal e’. Oorsprünglich kennteken de Bookstaav ook enen nasalen Vokaal, man in dat late 17. Jaarhunnerd wannel sik de Nasaalvokaal in den meisten litauschen Dialekten in enen langen nich-nasalen Vokaal. So kenntekent de Vokaal vundaag de Längd.
In de Schrift blivt so verscheden grammatsche Formen scheden, de na de Uutspraak gliek sünd, so as eglę as de Akkusativ vun eglė beid mit lang e an’n Woordenn.
Footnoten
[ännern | Bornkood ännern]- ↑ Wolfgang Lindow, Dieter Möhn, Herrmann Niebaum, Dieter Stellmacher, Hans Taubken, Jan Wirrer: Niederdeutsche Grammatik, Bremen 1998, ISBN 3-7963-0332-3, S. 48 (Detail aus einem Scan von Vörlaag:B in der um 1998 konzipierten Bremer Schreibung)
- ↑ Uut Hermann Jahnke, Albert Schwarz (Ruutgeveer): Fritz Reuters sämtliche Werke in fünfzehn Bänden. Berlin um 1910, Zwölftes Buch, S. 81
- ↑ Wolfgang Lindow, Dieter Möhn, Herrmann Niebaum, Dieter Stellmacher, Hans Taubken, Jan Wirrer: Niederdeutsche Grammatik, Bremen 1998, ISBN 3-7963-0332-3, S. 32–35, 38–42
- ↑ Otto Heilig, Philipp Lenz (Ruutgever): Zeitschrift für hochdeutsche Mundarten, I. Band, Heidelberg 1900, S. 6–7
- ↑ Michael Everson, Alois Dicklberger, Karl Pentzlin, Eveline Wandl-Vogt: Revised proposal to encode “Teuthonista” phonetic characters in the UCS (Unicode Document L2/11-102, ISO/IEC JTC1/SC2/WG2 Document N4081). (PDF) Unicode Technical Committee, 2. Juni 2011, afropen an’n 28. November 2016.