Haupeer

Vun Wikipedia
Haupeer; Heupeer
Gröön Haupeerd (Tettigonia viridissima), Seken
Systematik
Stamm: Liddfööt (Arthopoda)
Ünnerstamm: Tracheendeerter (Tracheata)
Böverklass: Sessfööt (Hexapoda)
Klass: Insekten (Insecta)
Ünnerklass: Fleeginsekten (Pterygota)
Böverornen: Neeflunken (Neoptera)
Ornen: Haupeer (Orthoptera)
Wetenschoplich Naam
Orthoptera
Olivier, 1789
Kortspriethaupeer paart sik
Kortspriethaupeerd
Romalea microptera
Harlekinhaupeerd
(Zonocerus variegatus)
Süüdamerikaansch Kaventsmann-Haupeerd
(Tropidacris collaris)

De Haupeer (Orthoptera) oder Heupeer sünd en Ornen mank de Insekten. Dor höört mehr, as 26.000 Aarden to.[1] Se kaamt weltwiet allerwegens an Land, man mit en poor Aarden ok in Söötwater vor.[2] En poor Aarden, de Planten freten doot, könnt sik unbannig vermehren un as Treckhaupeer regelrechte Plagen utlösen. Vun de Antike bit up den hüdigen Dag speelt se en grote Rull in de Ökonomie vun de Staten, wo se uptreden doot.

De Haupeer weert indeelt in twee Gruppen, de düütlich een vun de annere afsett sünd. Se sünd meist eenfach ut’neen to holen. Dor hannelt sik dat um de Kortspriet-Haupeer (Caelifera) un de Langspriet-Haupeer (Ensifera) bi. Datt de beiden würklich to en Sustergruppen tohopenfaat weern könnt, un datt vundeswegen dat Taxon Orthoptera as monophyleetsch ankeken weern kann, dor hefft sik de Forschers towielen in’e Plunnen over. Sunnerlich vunwegen de Morphologie un vunwegen molekulare Unnersöken is dor gegenan gahn wurrn. Hüdigendags meent avers de meisten Forschers wedder, düsse Gruppen hören tosamen.[3], ofschoonst de Saak noch nich ganz kloor is.

De Naam[ännern | Bornkood ännern]

De wetenschoppliche Naam Orthoptera kummt vun ooldgreeksch ὀρθός (orthos) liek un -πτερος (-pteros) mit Flunken un kann mit „Liekflunken“ oversett weern. Düssen Naam harr Guillaume-Antoine Olivier an un for sik en Grupp geven, to de nich bloß de Haupeer, man ok de Kakerlaken, de Biddhaupeer un de Wanneltwiege un Wannelblöder tohören döen. So, as dat vundagen utsütt, höört düsse Ornens vun Natur her avers nich tohopen.

Kennteken[ännern | Bornkood ännern]

De Haupeer weert gegen verwandte Ornens over dör gemeensame Kennteken in de Morphologie afgrenzt:[4][5]

  • Dat Pronotum (eerste Deel vun den „Ruggen“): Düt eerste Segment an de Uppersiete vun de Bost is an de Sieten („as en Sadel“) hendaltrocken.
  • De Achterbeen: Se sünd bannig utboot to’n Jumpen. De Schenkels (Femora) sünd grötter un könnt de Muskeln upnehmen, de to’n Jumpen bruukt weert. De Schenen (Tibien) laat na Stäve. Dor sitt langs de Böverkant twee Regen ut korte Dornen an. Dat gifft Haupeer, de könnt nich springen, hier warrt annahmen, se konnen dat toeerst, hefft düt Vermögen avers in’n Loop vun de Evolutschoon wedder verlaren (u. a. wenn se unner de Eer leevt)
  • De vörsten Atengöter (Stigmen) an’e Bost sünd tweedeelt. Vunwegen, datt se dwars dördeelt sünd, gaht dor ok twee Twiege vun de Tracheen af.
  • Bi de Nymphen sünd de Flunken in de lesten beiden Stadien as Larve umklappt. So liggt de Achterflunken bovenup.
  • De Grund vun dat Leggrohr (Ovipositor) is dör en gröttere Subgenitalplaat afdeckt.

Sprungvermögen[ännern | Bornkood ännern]

Haupeer könnt jumpen[6] wenn se mit en Ruck dat Lidd twuschen Schenkel un Scheen strecken doot. Feldhaupeer, as dat Wöstenhaupeerd (Schistocerca gregaria) könnt een Meter wiet jumpen (mit en Startsnellheit vun 3,2 Meters in’e Sekunn). De meisten Loofhaupeer springt nich so good. Man ok dat Slichte Struukhaupeerd (Pholidoptera griseoaptera) kann 66 Zentimeters schaffen, dat is 30 mol so wiet, as dat lang is.

Bi de Mechanik vun dat Jumpen gifft dat twee Typen:

  • Bi de meisten Feldhaupeer un Heemken kummt de Energie for den Sprung nich vun de Muskeln her, man vun dat Butenskelett, wenn dat bagen warrt, as en Fedder, de spannt warrt. Wenn de Mechanismus to’n Speren lööst warrt, warrt mit een Ruck Energie freesett. En groten Deel vun de Fedderkraft warrt spiekert, wenn en Skelettnadel, de in de Form vun en Halfmaand dicht bi dat Lidd sitten deit, umbagen warrt.
  • Bi de meisten Loofhaupeer kummt de Kraft to’n Jumpen direktemang ut de Muskelkontraktschoon. Dormit se beter springen könnt, hefft se unbannig lange Achterbeen.

Flunken[ännern | Bornkood ännern]

Haupeer ehre Vörflunken sünd meist man small. De Achterflunken sünd veel grötter. De bringt dree Viddels vund e Updrifft tostanne.[7].De Vörflunken sünd bi de meisten Haupeer deegt un ledderhaftig as Deekflunken (Tegmina) utbillt, man dat gifft ok Gruppen mit Vörflunken ut en dünne Huud. Wenn se fleegt, weert beide Flunkenpaare unafhängig vun’nanner bewegt. Vunwegen den Fleegappraat könnt veel Haupeer fix un wiet flegen, man mit dat Manövreren löppt dat nich so good.

Wie se Luud geevt[ännern | Bornkood ännern]

Bi de meisten Haupeer, mank Caelifera un Ensifera, kaamt Heken un Seken tohopen dör dat Singen vun dat Heken. Dor lockt dat de Seken mit an. To’n Hören vun de Töne, de se afgeevt, hefft se butendem Höörorgane (Tympanalorgane), dor könnt se, liek as de Warveldeerter, nich bloß dat Swojen vun den Schall upnehmen, man ok den Druck. Düsse Höörorgane könnt ok anners insett weern, wenn se de Söökluden vun Fladdermüse rutfinnen wüllt.[8] Dat Luudgeven un dat Hören loppt bi beide Unnerornens an annere Steden un na annere Prinzipen, vundeswegen mutt annahmen weern, se harrn sik bi Lang- un Kortspriethaupeer mit de Evolutschoon je anners entwickelt.

Ütere Systematik[ännern | Bornkood ännern]

De Haupeer höört to en Krink vun Verwandten, de heet Polyneoptera. Vun de Morphologie her sünd se man wat ollerhaftig. Gemeensam Kennteken sünd de groten Achterflunken in ehre sunnerliche Aart un de lieke Stil, wie se vunwegen düsse Flunken flegen doot. Bi de wecken molekularen Studien is rutsuert (dör homologe DNA-Sequenzen), datt se tosamenhören doot. Wie de Polyneoptera indeelt weern könnt, datt höört to de swaarsten Fragen vun de bioloogsche Systematik un vun de Geschicht vun de Insekten. Bit up den hüdigen Dag steiht dat mank de Forschers noch nich endgüllig fast un de wecken Schrievers hefft sik dor bannig in’e Plünnen over. Vun de Morphologie her weert an’n meisten de Wanneltwiege un Wannelblöder (Phasmatodea) as Sustergrupp ankeken. Ok de Hackenlopers (Mantophasmatodea) un de Heemkenkakerlaken (Grylloblattodea) weert vun de Morphologie as nahe Verwandte ankeken. Beide sünd toeerst verkehrterwiese mank de Haupeer insorteert wurrn. Bi annere Molekularunnersöken is rutkamen, datt düsse Krink vun Verwandte (ok en beten wieter faat unner den Naam Orthopterida, Orthopteroidea oder Orthoneoptera ) nich unbedingt tohopen höört. Unner Umstänn staht de Haupeer man doch for sik alleen, kann angahn, mit all annern Polyneoptra as Sustergrupp.[9][10]

Binnere Systematik[ännern | Bornkood ännern]

Slichten Grashupper, een vun de Kortspriet-Haupeer ut de Familie vun de Feldhaupeer.

Hüdigendags warrt meist alltied dorvun utgahn, datt de Haupeer in de beiden Unnerornens vun Lang- un Kortspriethaupeer updeelt weern kann, un datt sik dat bi beide Gruppen um en monophyleetsche Grupp hanneln deit. Bloß bi fossile Formen ut dat Trias oder oller is noch nich klaar, wie se dor rinpasst. Wenn een de beiden Unnerornens bit up den Grund vun de Familien updeelt, denn so kann dat so utsehn:[1][11][12] (sunner Gruppen, de bloß man fossil bekannt sünd):

  • Unnerornen Langspiethaupeer (Ensifera) Chopard, 1920
    • Böverfamilie Hagloidea Handlirsch, 1906
    • Böverfamilie Stenopelmatoidea Burmeister, 1838
      • Familie Anostostomatidae Saussure, 1859 (41 Geslechter, 206 Aarden) (Weta)
      • Familie Cooloolidae Rentz, 1980 (1 Geslecht, 4 Aarden)
      • Familie Gryllacrididae Blanchard, 1845 (94 Geslechter, 675 Aarden)
      • Familie Stenopelmatidae Burmeister, 1838 (6 Geslechter, 28 Aarden)
    • Böverfamilie Tettigonioidea Krauss, 1902
      • Familie Tettigoniidae Krauss, 1902 (1193 Geslechter, 6827 Aarden) (Loofhaupeer)
    • Böverfamilie Rhaphidophoroidea Walker, 1871
    • Böverfamilie Schizodactyloidea Blanchard, 1845
    • Böverfamilie Grylloidea Laicharting, 1781 (Heemken)
      • Familie Gryllidae Laicharting, 1781 (597 Geslechter, 4664 Arden) (Echte Heemken)
      • Familie Gryllotalpidae Leach, 1815 (6 Geslechter, 100 Aarden) (Kröpelhunnen)
      • Familie Mogoplistidae Brunner von Wattenwyl, 1873 (30 Geslechter, 365 Aarden) (Schinnenheemken)
      • Familie Myrmecophilidae Saussure, 1874 (5 Geslechter, 71 Aarden) (Iemeckenheemken)
  • Unnerornen Kortspriethaupeer (Caelifera) Ander, 1936
    • Böverfamilie Tridactyloidea Brullé, 1835
    • Böverfamilie Tetrigoidea Serville, 1838
      • Familie Tetrigidae Serville, 1838 (221 Geslechter, 1246 Aarden) (Doornhaupeer)
    • Böverfamilie Eumastacoidea Burr, 1899
      • Familie Chorotypidae Stål, 1873 (43 Geslechter, 160 Aarden)
      • Familie Episactidae Burr, 1899 (18 Geslechter, 64 Aarden)
      • Familie Eumastacidae Burr, 1899 (47 Geslechter, 230 Aarden)
      • Familie Euschmidtiidae Rehn, 1948 (61 Geslechter, 191 Aarden)
      • Familie Mastacideidae Rehn, 1948 (2 Geslechter, 10 Aarden)
      • Familie Morabidae Rehn, 1948 (42 Geslechter, 123 Aarden)
      • Familie Proscopiidae Serville, 1838 (32 Geslechter, 214 Aarden)
      • Familie Thericleidae Burr, 1899 (57 Geslechter, 220 Aarden)
    • Böverfamilie Trigonopterygoidea Walker, 1870
    • Böverfamilie Tanaoceroidea Rehn, 1948
    • Böverfamilie Pneumoroidea Blanchard, 1845
      • Familie Pneumoridae Blanchard, 1845 (9 Geslechter, 17 Aarden)
    • Böverfamilie Pyrgomorphoidea Brunner von Wattenwyl, 1882
      • Familie Pyrgomorphidae Brunner von Wattenwyl, 1882 (143 Geslechter, 455 Aarden) (Kegelkopphaupeer)
    • Böverfamilie Acridoidea MacLeay, 1821

Wie se leven doot[ännern | Bornkood ännern]

Larven[ännern | Bornkood ännern]

Larvenstadien un utwussen Melanoplus atlantus (Familie Grashuppers)

De Larven bi de Haupeer slaht all bannig na de utwussen Deerter. Ok föhrt se sik meist so up. Tomeist hoolt sik Nymphen un utwussene vun desülvige Aart in desülvigen Gemarken up un sünd achter datsülvige Freten ran. Flunken, Leggrohr un Anbacksels an dat Lief sünd al in dat eerste Stadium vun de Nymphen dor, vundeswegen könnt de Olen un de Lüttjen nich jummers good ut’neenholen weern, sunnerlich bi de Aarden mit korte Flunken.

Wenn se ut dat Ei krupen doot, seht all Haupeer eerst mol as Budden ut (Prolarve), man glieks treckt se de Huud ut un wannelt sik to dat eerste Stadium vun en Nymphe. Wie faken se as Larven de Huud wesselt, dat hangt vun de Aart af un kann ok binnen een Aart verschelen na Längde vun den Dag, Umto[13] un Geslecht[14] Bi de meisten Grashuppers gifft dat 4,5 oder 6 Stadien as Nymphe (Maximum 10)[15] ), bi Loofhaupeer un Heemken sünd dat meist 5 bit 9.[16], bi Wetas 7 bit 11.[17] De hööchste Tahl gifft dat hier mit 14 bi dat Heemken (Acheta domesticus) unner ungünstige Umstänn. De meisten Aarden mank de Haupeer bringt in’t Johr een Generatschoon tostanne. En poor Aarden bringt twee oder mehr Generatschonen in datsülvige Johr tostann, oder dat gifft en Gneratschoon, de bruukt twee Johre, bit se utwussen is.

Freten[ännern | Bornkood ännern]

Haupeer hefft dannige Mundwarktüge, dor könnt se orntlich mit bieten. De wecken Aarden freet Gras, annere geevt sik mit allerhand Kruut af oder freet Gras un Kruut, de wecken Aarden freet ok Fleesch oder neiht allens weg, wat se twuschen Mandibeln kriegt. Allerhand Aarden sünd regelrechte Allensfreters, just so in’t Labor, as in’t Freeland, un freet just so Planten, as Deerter.[18] Mank de reinen Plantenfreters sünd de Haupeer, de bloß Planten freten doot, de eenzigsten, de sik mit Planten ut allerhand verscheden Familien afgeevt. Bi annere Gruppen sünd dat man bloß unner 25 % vun all Aarden.[19]

Haupeer to’n Eten[ännern | Bornkood ännern]

In Deele vun Afrika, Asien un Süüdamerika weert Haupeer vun ollers her eten. So kaamt de Minschen dor an dat nödige Protein. Meist weert se braden oder grillt. Bi de Joden weert Haupeer as koscher ankeken, man bi de wecken Twiege vun’t Jodendom gellt dat bloß to’n Deel. In de Köken vun Arabien (u. a. in’n Jemen) sünd Haupeer as Vorspiese bekannt.[20]

Plagen[ännern | Bornkood ännern]

Holtsnitt ut Schedel siene Weltenkrönk (1493)

All to Tieden vun de Vorgeschicht sünd Minschen in ehre Dörper vun hungerige Treckhaupeer overfullen wurrn. In Europa is for dat Middeloller taxeert wurrn, datt bi 400 Mol Haupeer infullen sünd, u. a. 1338 un 1408.[21] Een vun de ollsten Biller vun en Haupeerdplage ut en ägyptsche Graffanlaag ut dat 15. Johrhunnert v. Chr. wiest en Haupeerd up en Papyrusblöte. In de Bibel weert Haupeer 30 mol nömmt. Dor geiht dat los mit de Tein Plagen ut dat 2. Book Mose (Exodus), de ehre achte Plage en Haupeerdplage is. Ok de Azteken hefft de Insekten al kennt, ehr datt de Europäers dor ankamen sünd.

Een vun de grottsten Swarms Haupeer, de jemols beschreven wurrn sünd, hett sik 1784 in Süüdafrika dallaten. Dormols hefft bi 300 Milliarden Insekten bi 300 km² Land todeckt un elken Dag bi 600.000 Tons Planten upfreten. De Wind hett den Swarm up de See rutdreven. Mit de Floot sünd de doden Insekten wedder an Land spöölt wurrn. Up en Längde vun 80 km hefft se dor denn een Meter hooch an’n Strand legen. In regelmotige Afstänn kaamt ok hüdigendags in Afrika un Asien de wecken Aarden Haupeer na de Minschen ehre Feller hen un freet allens weg un bringt dor de Minschen in Not mit. Hüdigendags kann mit Insektiziden gegen de Haupeer gegenan gahn weern.

Kiek ok bi[ännern | Bornkood ännern]

Belege[ännern | Bornkood ännern]

  1. ↑ a b Orthoptera speciesfile online.
  2. ↑ Christiane Amédégnato & Hendrik Devriese (2008): Global diversity of true and pygmy grasshoppers (Acridomorpha, Orthoptera) in freshwater. In: E. V. Balian, C. Lévêque, H. Segers, K. Martens (editors): Freshwater Animal Diversity Assessment. Developments in Hydrobiology Volume 198: 535–543.
  3. ↑ David Grimaldi, Michael S. Engel: Evolution of the Insects. Cambridge University Press, 2005, ISBN 0-521-82149-5. S. 202.
  4. ↑ Willi Hennig: Wirbellose II: Gliedertiere. Taschenbuch der speziellen Zoologie Teil 2. Verlag Harri Deutsch, 1986. ISBN 3-87144-820-6.
  5. ↑ Niels P. Kristensen (1981): Phylogeny of Insect Orders. Annual Review of Entomology Vol. 26: 135–157.
  6. ↑ Malcolm Burrows & Oliver Morris (2003): Jumping and kicking in bush crickets. Journal of Experimental Biology 206: 1035–1049.
  7. ↑ R. J. Wootton, K. E. Evans, R. Herbert, C. W. Smith (2000): The hind wing of the desert locust (Schistocerca gregaria Forskal). I. Functional morphology and mode of operation. Journal of Experimental Biology 203: 2921–2931. download.
  8. ↑ W. Schulze & J. Schul (2001): Ultrasound avoidance behaviour in the bushcricket Tettigonia viridissima (Orthoptera: Tettigoniidae). Journal of Experimental Biology 204: 733–740. download.
  9. ↑ Federico Plazzi, Andrea Ricci, Marco Passamonti (2011): The mitochondrial genome of Bacillus stick insects (Phasmatodea) and the phylogeny of orthopteroid insects. Molecular Phylogenetics and Evolution Volume 58, Issue 2: 304–316.
  10. ↑ Yanhui Wang, Michael S. Engel, Jose A. Rafael, Kai Dan1, Haoyang Wu, Ying Wang, Qiang Xie, Wenjun Bu (2013): A Unique Box in 28S rRNA Is Shared by the Enigmatic Insect Order Zoraptera and Dictyoptera. PLoS ONE 8(1): e53679 open access.
  11. ↑ M. C. Jost, K. L. Shaw (2006): Phylogeny of Ensifera (Hexapoda: Orthoptera) using three ribosomal loci, with implications for the evolution of acoustic communication. Molecular Phylogenetics and Evolution Volume 38, Issue 2: 510–530.
  12. ↑ P. K. Flook, S. Klee, C. H. F. Rowell Combined Molecular Phylogenetic Analysis of the Orthoptera (Arthropoda, Insecta) and Implications for Their Higher Systematics. Systematic Biology Volume 48 Issue 2: 233–253.
  13. ↑ Toomas Esperk, Toomas Tammaru, Sören Nylin (2007): Intraspecific Variability in Number of Larval Instars in Insects. Journal of economic entomology Vol. 100, no. 3: 627–645.
  14. ↑ T. Esperk, T. Tammaru, S. Nylin, T. Teder (2007): Achieving high sexual size dimorphism in insects: females add instars. Ecological Entomology 32: 243–256.
  15. ↑ G. Köhler, S. Roth, K. Reinhardt (2008): Ten Instars in the Leprous Grasshopper, Phymateus leprosus (Fabricius, 1793) (Caelifera: Pyrgomorphidae): Maximum Number Recorded in the Acridoidea. Bonner zoologische Beiträge Band 56 Heft 1/2: 17–24.
  16. ↑ Sinzo Masaki, Thomas J. Walker (1987): Cricket life cycles. Evolutionary Biology 21: 349–423.
  17. ↑ Laurence H. Field (2001): The Biology of Wetas, King Crickets and Their Allies. CABI, S. 405.
  18. ↑ S. K. Gangwere (1961): A monograph on food selection in Orthoptera. Transactions of the American Entomological Society Vol. 87 no. 2/3: 67–230.
  19. ↑ R. F. Chapman: Foraging and food choice in phytophagous insects. In: Jorg D. Hardege (editor): Chemical Ecology. Eolss Publishers (Oxford) 2009, ISBN 9781848266292.
  20. ↑ Karin Radner: Fressen und gefressen werden. Heuschrecken im Alten Orient. Welt des Orients 34, 2004, 7–22.
  21. ↑ W. G. Kükenthal, Willy Kükenthal, Erwin Schimitschek (Rutg.): Handbuch der Zoologie. Walter de Gruyter, Wiesbaden 1973, ISBN 978-3-11-004531-4.

Weblenken[ännern | Bornkood ännern]

Haupeer (Orthoptera). Mehr Biller, Videos oder Audiodateien to’t Thema gifft dat bi Wikimedia Commons.
Vun „https://nds.wikipedia.org/w/index.php?title=Haupeer&oldid=981305“